Σημειώσεις Λειτουργικής Αρμονίας

 Το αρχείο μπορείτε να κατεβάσετε από εδώ.

Οι Σημειώσεις Λειτουργικής Αρμονίας αποτελούν μια, κατά το δυνατόν, συστηματική εισαγωγή στη λογική και ορολογία της λειτουργικής σκέψης, όπως αυτή διαμορφώθηκε και εξελίχθηκε από τα τέλη του 19ου αι. και εξής. Το θεωρητικό τους υπόβαθρο εδράζεται κυρίως στη γερμανική παράδοση της Λειτουργικής Αρμονίας, ξεκινώντας από τη θεμελιώδη συμβολή του Hugo Riemann και συνεχίζοντας με την περαιτέρω ανάπτυξη και κρυστάλλωση της θεωρίας στους Wilhelm Maler και Diether de la Motte. Η επιλογή αυτής της παράδοσης δεν είναι ιστορικιστική· αντανακλά την πεποίθηση ότι η λειτουργική περιγραφή των συγχορδιών, των πτωτικών σχέσεων και των τονικών ιεραρχιών εξακολουθεί να προσφέρει ένα ενιαίο, οικονομικό και ερμηνευτικά γόνιμο πλαίσιο για την κατανόηση της τονικής μουσικής.

Παρότι το κύριο σώμα των Σημειώσεων αναφέρεται στη λειτουργική θεωρία, κρίθηκε απαραίτητο να ενσωματωθούν κατά τόπους παρατηρήσεις από νεότερες θεωρητικές προσεγγίσεις της μορφής και της φράσης, ιδίως από τους William Caplin και James Hepokoski. Οι αναφορές αυτές δεν αποσκοπούν στη μετατόπιση του ενδιαφέροντος από την Αρμονία στη Μορφολογία, αλλά στη διεύρυνση του τρόπου με τον οποίο ερμηνεύουμε αρμονικά φαινόμενα μέσα στο ζωντανό τους συντακτικό περιβάλλον: τη ρητορική λειτουργία της φράσης, τις τυπολογίες έναρξης και κατάληξης, την έννοια της πτωτικής άρθρωσης ως δομικού γεγονότος. Η προσέγγιση αυτή στοχεύει να δείξει ότι η Αρμονία δεν είναι απλώς “αλληλουχία συγχορδιών”, αλλά οργανωμένη δραστηριότητα εντός μορφολογικών περιγραμμάτων και προσδοκιών. Με άλλα λόγια, η λειτουργική ανάγνωση δεν περιορίζεται στο τοπικό επίπεδο της συγχορδίας∙ επεκτείνεται στην κατανόηση της φράσης, της περιόδου και της “ρητορικής” τους λειτουργικότητας.

Όσον αφορά τον συμβολισμό: η σήμανση των λειτουργιών των συγχορδιών ακολουθεί κυρίως — χωρίς όμως να περιορίζεται αποκλειστικά — το σύστημα συμβολισμών του W. Maler. Επιλέγεται το συγκεκριμένο σύστημα επειδή επιτρέπει μία συμπαγή και άμεση αναγνώριση της λειτουργικής ταυτότητας κάθε συγχορδίας (Τονική, Υποδεσπόζουσα, Δεσπόζουσα και οι παράγωγές τους), καθώς και των σχέσεων υποκατάστασης των λειτουργιών. Ωστόσο, όπου αυτό κρίνεται παιδαγωγικά ή αναλυτικά απαραίτητο, γίνεται παράλληλη χρήση και άλλων σημάνσεων ή ορολογικών παραλλαγών, είτε για λόγους σύγκρισης είτε για να αναδειχθούν φαινόμενα που δεν αποτυπώνονται επαρκώς σε ένα και μόνο σύστημα.

Το υλικό των Σημειώσεων απευθύνεται σε σπουδαστές που έχουν ήδη ολοκληρώσει την ουσιαστική τους εκπαίδευση στην Αρμονία με το σύστημα των βαθμίδων, όπως αυτό διδάσκεται κατά παράδοση στην Ελλάδα, και γενικότερα σε σπουδαστές Ανώτερων Θεωρητικών. Προϋποτίθεται δηλαδή ότι ο αναγνώστης κατανοεί την ανάλυση με ρωμαϊκή αρίθμηση (βαθμίδες), έχει πρακτική ευχέρεια στην αναγνώριση και ονομασία συγχορδιών σε μείζονα και ελάσσονα τονικότητα, και κατανοεί έννοιες όπως η διπλή δεσπόζουσα, η τονικοποίηση και η μετατροπία. Με αυτή την έννοια, το κείμενο δεν λειτουργεί ως πρώτο μάθημα Αρμονίας, αλλά ως αναπροσανατολισμός: επιχειρεί να μετακινήσει τον σπουδαστή από μια “στατική” αντίληψη βαθμίδων προς μια “δυναμική” ακρόαση λειτουργιών.

Αυτές οι Σημειώσεις δεν αποτελούν πλήρες εγχειρίδιο Αρμονίας, ούτε στο ελάχιστο. Ο στόχος τους είναι κυρίως διττός. Πρώτον, να εισαγάγουν τον αναγνώστη στον λειτουργικό τρόπο σκέψης: στο πώς ακούγεται και πώς ερμηνεύεται μια συγχορδία, όχι απλή αναφορά σε αρμονικές βαθμίδες “III” ή “iv”, αλλά ως φορέας συγκεκριμένης τάσης μέσα σε ένα τονικό πεδίο. Δεύτερον, να καταγράψουν και να καταστήσουν διαθέσιμο ένα σώμα συμβόλων της Λειτουργικής Αρμονίας, με συνέπεια χρήσης στην αρμονική ανάλυση. Η καταγραφή αυτή συνοδεύεται από εφαρμογές σε αποσπάσματα έργων, ώστε η θεωρία να εμφανίζεται μέσα σε πραγματική μουσική, όχι ως αφηρημένο σχήμα.

Τέλος, το παρόν κείμενο πρέπει να ιδωθεί ως εργασία εν προόδω. Πολλές περιπτώσεις — ιδίως ο χρωματισμός, οι μη τυπικές περιπτώσεις πτώσεων, οι ιδιομορφίες της ύστερης ρομαντικής αρμονικής γλώσσας και ζητήματα ερμηνείας σε προκλασικό ρεπερτόριο — είτε αναφέρονται μόνο συνοπτικά είτε δεν έχουν ακόμη συμπεριληφθεί. Επιφυλάσσομαι, με τη βοήθεια του θεού του Σπινόζα, για ένα πληρέστερο και εκτενέστερο κείμενο, στο οποίο θα εξεταστούν περισσότερες κατηγορίες φαινομένων και θα διευρυνθεί η βιβλιογραφική διασύνδεση με σύγχρονες προσεγγίσεις, όταν μου δοθεί ο αναγκαίος χρόνος να το συντάξω.

Οι Σημειώσεις, κείμενο και μουσικά παραδείγματα, γράφτηκαν εξ ολοκλήρου στο Lillypond· τα σχήματα στο TiKZ και στο Affinity. Για το κείμενο χρησιμοποιήθηκε η γραμματοσειρά Minion Pro και για τα μουσικά παραδείγματα η Emmentaler και η Feta.