Ιάννης Ξενάκης: Ένα Ηχητικό Ντοκουμέντο

Εισαγωγική ομιλία του Ιάννη Ξενάκη στο Θέατρο Ηρώδου του Αττικού σε συναυλία με έργα του που δόθηκε την Πέμπτη 26 Μαΐου 1983

Απομαγνητοφώνηση 

(λάβετε υπόψη ότι πρόκειται για προφορικό λόγο)

Επικαλούμαι, θέλω να επικαλεστώ, τον Δία τον Ολύμπιο, τον Απόλλωνα και την Αθηνά, προστάτιδα αυτής της πόλης για να  έχει αυτή η συνάντηση αίσιο πέρας. Η μουσική από τη φύση της είναι μια τέχνη η οποία χρησιμοποιεί τα μαθηματικά, αλλά είναι επίσης και η έκφραση των βαθιών ερωτημάτων που θέτει ο άνθρωπος για τον κόσμο, για το σύμπαν, για την οικουμένη. Ο Πυθαγόρας, ο Αριστόξενος, ο Πτολεμαίος και κατόπιν πιο κοντά σε μας, ο Μπαχ και ο Ραμώ ακολούθησαν αυτή τη γραμμή και βέβαια πολλοί άλλοι φυσικοί, αλλά αυτοί σαν θεωρητικοί μάλλον.

Η μαθηματική άποψη της μουσικής είναι βυθισμένη στις δομές του μυαλού του ανθρώπου, του μυαλού μας, που είναι για παράδειγμα οι δομές των Ομάδων, ή της Γεωμετρίας, ή ακόμη και της Άλγεβρας. Η εποχή μας έκανε ένα τεράστιο άλμα προς τα εμπρός εφευρίσκοντας την τεχνολογία η οποία κολλάει με την σκέψη του ανθρώπου και εννοώ τους υπολογιστές. Μ' αυτούς μπορεί να γίνει όχι μόνο η ανίχνευση των αρχιτεκτονημάτων της μουσικής στην μακροσκοπική κλίμακα, αλλά επίσης μπορεί να χρησιμοποιηθούν και στην γενετική του ίδιου του ήχου εφόσον μπορούμε να πιάσουμε εκατομμυριοστά του δευτερολέπτου - πόσα καθήκοντα έχει τώρα ο συνθέτης! Αυτό το πλούτο της δημιουργικότητας πρέπει να τον βάλουμε στα χέρια του καθενός, κάθε ηλικίας, από το νηπιαγωγείο μέχρι τα γεράματα, διότι μ' αυτό τον τρόπο ελευθερώνεται η δημιουργία, ελευθερώνεται η σκέψη του ανθρώπου. Αυτό μπορεί να γίνει σήμερα με ένα σύστημα που έχουμε δημιουργήσει στο Παρίσι, στο Κέντρο το οποίο διευθύνω και λέγεται Κέντρο μαθηματικής και Αυτόματης Μουσικής και βασίζεται στο σχέδιο. Γιατί στο σχέδιο; Διότι το σχέδιο γίνεται από το χέρι και το χέρι είναι το κοντινότερο στο μυαλό. Δεν υπάρχει ανάγκη πια να κάνει κανείς μακρόχρονες σπουδές είτε μουσικής είτε ακόμη και υπολογιστικής επιστήμης, κατευθείαν μπορεί σχεδιάζοντας, χάρη στους υπολογιστές, μικροϋπολογιστές μάλιστα, να έχει τον ήχο και την μουσική, και επομένως να αρχίσει ένα διάλογο με τον εαυτό του όπου μόνο το τάλαντον και η νοημοσύνη του χρήστη θα είναι το κριτήριο αξίας. Έχουμε δηλαδή μια πραγματική, βαθιά απελευθέρωση. Νομίζω ότι η δημιουργικότητα είναι στα χέρια του καθενός, σε όλο τον κόσμο, δεν είναι δηλαδή ίδιον των ολίγων, των επαϊόντων, αλλά είναι ένα καταφύγιο, μια δυνατότητα και αναγκαιότητα του καθενός. Πιστεύω ότι ο μέσος άνθρωπος, στον οποίο κι εγώ ανήκω, έχει κάποια στοιχεία δημιουργικότητας μέσα του, δηλαδή έχει ένα κομμάτι από τον Διόνυσο. Η σημασία της εφεύρεσης της σφηνοειδούς γραφής από τους Σουμερίους, 5000 χρόνια πριν, μπορεί να παραλληλιστεί με την εφεύρεση των υπολογιστών. Η ανθρωπότητα κάνει ένα μεγάλο βήμα προς τα μπρος στη δημιουργικότητα.

Γι' αυτό το λόγο, εδώ στην Αθήνα, ιδρύσαμε το Κ.ΣΥ.Μ.Ε, που σημαίνει Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας, δεν γράφεται με "Ξ", αλλά με "ΚΣ", όπως στην Αθηναϊκή ορθογραφία του 5ου αι. π.Χ. Αυτό το κέντρο χρηματοδοτείται από την Ελληνική Ραδιοφωνία και από το Υπουργείο Πολιτισμού και σε μερικούς μήνες αυτό το σύστημα θα εγκατασταθεί εδώ, εγκαθίσταται ήδη στην Αθήνα. Δεν θέλω να σας πω ελάτε αθρόοι, γιατί θα υπάρχει μεγάλη ουρά, αλλά ίσως με το χρόνο γίνουν πολλά τέτοια κέντρα σε διάφορα μέρη της Ελλάδος.

Τα έργα που ακούστηκαν στην συναυλία:

Μυκήνες Α (1978)

για δικάναλη μαγνητοταινία

Ψάπφα (1975)

για κρουστά

Χοαί (1976)

για κλειδοκύμβαλο

Ανατολή - Δύση (1960)

για δικάναλη μαγνητοταινία

Κόμβοι (1981)

για κλειδοκύμβαλο και κρουστά

•

Στις αρχές της δεκαετίας του '80, περίμενα με αγωνία όλη τη χρονιά την συναυλία που θα έκανε ο Ξενάκης στο Ηρώδειο. Οι συναυλίες είχαν σχεδόν καθιερωθεί πριν την επίσημη έναρξη του Φεστιβάλ, προς το τέλος Μαίου. Πήγαινα μια, δυο ώρες πριν, περιμένοντας να τον δω να ανεβαίνει τα σκαλιά του αρχαίου θεάτρου. Στα μάτια μου φάνταζε αρχαίος θεός, θεός της Μουσικής, της Νόησης, του Φωτός, η ενσάρκωση του Απόλλωνα. Στο τέλος της συναυλίας τον ακολουθούσα, αρκετά μέτρα μακριά του, δεν του μίλησα ποτέ, τι να του πω; Συγχαρητήρια; Μου αρέσει η μουσική σας; Είμαι θαυμαστής σας; Σας αγαπώ; Ο κ. Μιχελινάκης πάντα εκεί, συστηνόταν συνάδελφος συνθέτης. Ήταν και μια κυρία, ευτραφής, προχωρημένης ηλικίας, τον πλησιάζει, της δίνει το χέρι, αυτή γονατίζει και του το φιλάει, ξαφνιάστηκε! Το βράδυ στο σπίτι καταπιάνομαι πάλι με το Musiques Formelles, πάλι δεν καταλαβαίνω τίποτα, ζωγραφίζω γεωμετρικά σχήματα σε μιλιμετρέ χαρτί, ορίζω παραμέτρους, βγάζω νότες και τις παίζω στο πιάνο, άστο καλύτερα...

Εκείνη την Μαγιάτικη Πέμπτη είχα πάρει ένα φορητό κασετοφωνάκι και ηχογράφησα την ομιλία του, τα έργα της συναυλίας τα είχα σε βινύλιο με τους ίδιους εκτελεστές. Μίλησε για την μαθηματική φύση της μουσικής, συμφυή με τις λειτουργίες της νόησης - τα έργα του χαρακτηρίζει ο ίδιος πρωτοποριακά, αποκαλυπτικά, αιτήματα της νόησης στο φυσικό σώμα -  και για το σύστημα της πολυαγωγίας (UPIC), το οποίο εκείνη την εποχή εγκαθίστατο στην Ελλάδα, στο ΚΣΥΜΕ. Χρόνια μετά θα "φοιτούσα" κι εγώ στο ΚΣΥΜΕ, οι μονάδες της πολυαγωγίας βρισκόντουσαν σκονισμένες όμως στο υπόγειο και δεν λειτουργούσαν πια. Σήμερα η πολυαγωγία έχει γίνει λογισμικό και μπορεί να "παίξει" ο καθένας μ' αυτήν και να εκδηλώσει την δημιουργικότητα του "μέσου ανθρώπου" στο PC του. "Πολλά τέτοια κέντρα σε διάφορα μέρη της Ελλάδος" δεν έγιναν, όπως ήταν φυσικό άλλωστε, τουλάχιστον όλα τα ωδεία μας έχουν έναν υπολογιστή στη γραμματεία. Δεν καταργήθηκαν επίσης - ευτυχώς - οι μακρόχρονες και επίπονες μουσικές σπουδές, αν και δεν αρνούμαι ότι ενδιαφέροντα μουσικά αποτελέσματα μπορούν να προκύψουν ζωγραφίζοντας, ή μετακινώντας κουτάκια στον υπολογιστή. Στο κάτω κάτω όλοι γίναμε τυπογράφοι με το Word, φωτογράφοι με το Photoshop και ζωγράφοι με το Illustrator…

•

Μπορείτε να διαβάσετε ένα μικρό βιογραφικό του εδώ, ένα πολύ ενδιαφέρον άρθρο με τίτλο "Οντολογία & Κοσμολογία στο Formalized Music του Ι. Ξενάκη" του φίλου μουσικολόγου Αντώνιου Αντωνόπουλου εδώ και την πλήρη εργογραφία του εδώ.