Σχεδιάγραμμα Μορφής Σονάτας

Με κλικ η εικόνα μεγεθύνεται.

Μπορείτε να κατεβάσετε το σχεδιάγραμμα σε μορφή PDF από εδώ.
Το άρθρο που ακολουθεί από εδώ.

---

Γενικά

• Ο όρος σονάτα προέρχεται από το το λατινικό ρήμα sonare / ηχείν και αρχικά σήμαινε ένα έργο που προοριζόταν να παιχθεί (να ηχήσει) από ένα όργανο ή ομάδα οργάνων, σε αντίθεση με ένα έργο που προοριζόταν να τραγουδηθεί (cantata από το ρήμα cantare / άδειν).

• Οι παρούσες σημειώσεις αναφέρονται στην κλασική σονάτα (1770-1827) και όχι σε προγενέστερες ή μεταγενέστερες μορφές αυτής.

• Πρέπει να γίνει σαφής διάκριση ανάμεσα στη μορφή σονάτας και στην σονάτα ως συνολικό, πολυμερές / multimovement έργο. Οι Haydn και Mozart καθιέρωσαν την μορφή που εξετάζουμε εδώ και συνοπτικά χαρακτηρίζεται από:

- δύο αντιτιθέμενες θεματικές ομάδες σε δύο διακριτές τονικές περιοχές

- επεξεργασία του υλικού των θεματικών ομάδων

- επαναφορά / “συμφιλίωση” των δύο θεματικών ομάδων στην I.

• Η μορφή σονάτας χρησιμοποιείται σε μέρη συμφωνιών, κουαρτέτων, κοντσέρτων, σονατών για σόλο όργανα κλπ. Έργα σε ένα μέρος όπως οι ουβερτούρες χρησιμοποιούν επίσης αυτή τη μορφή.

• Σε ένα πολυμερές έργο συνήθως το πρώτο μέρος είναι σε μορφή σονάτας.

• Οι μουσικολόγοι δεν συμφωνούν αν η μορφή σονάτας είναι διμερής ή τριμερής μορφή, το σίγουρο είναι πάντως ότι προέρχεται από την προκλασική διμερή μορφή.

• Μια μικρών διαστάσεων σονάτα ονομάζεται σονατίνα / sonatina.

• Η μορφή σονάτας στην αγγλοσαξονική βιβλιογραφία αναφέρεται ως: sonata form / sonata allegro form (αποπροσανατολιστικός όρος ως προς το tempo) / first movement form / single-movement sonata form.

(Ανεξάρτητη) Εισαγωγή

• Προαιρετική η χρήση της.

• Εισάγει τον ακροατή στο “πνεύμα”  της σύνθεσης.

• Συνήθως δεν έχει συγκεκριμένη φόρμα.

• Το μήκος, η κατασκευή και ο χαρακτήρας της ποικίλει.

• Μπορεί να σχετίζεται ή να μην σχετίζεται με την συνέχεια του έργου.

• Τμήματα της εισαγωγής ή/και επεξεργασία τους, μπορούν να χρησιμοποιηθούν εμβόλιμα στο κύριο μέρος της σονάτας (Beethoven, Piano Sonata op.13).

• Κατά την επανάληψη της Έκθεσης δεν επαναλαμβάνεται η Εισαγωγή.

Έκθεση / Exposition

Πρώτο Θέμα

• Στην βιβλιογραφία αναφέρεται ως: Κύριο Θέμα / Πρώτο Θέμα / Θεματική Ομάδα Ι (Θ.Ο Ι).

• Στην αγγλοσαξονική: Principal Theme, Subject, ή Complex / First Theme / Subject Group I.

• Τονικότητες: I / i.

• Η Θ.Ο Ι είναι επικού / αρσενικού χαρακτήρα.

• Πιθανή κατασκευή ως:

- Περίοδος

- Πρόταση

- Τριμερής μορφή

- Ομάδα διακριτών θεμάτων

Περιοχή Μεταφοράς

• Στην βιβλιογραφία αναφέρεται ως: Περιοχή Μεταφοράς (Π.Μ) / Γέφυρα.

• Στην αγγλοσαξονική: Transition Region / Bridge.

• Συνήθως μετατροπικό μέρος Θ.Ο -> Θ.Ο ΙΙ.

• Συχνή η χρήση αλυσίδων (ιδιαίτερα των μετατροπικών).

• Βασική λειτουργία της Π.Μ είναι η σταδιακή αλλαγή χαρακτήρα από την Θ.Ο Ι στην ΙΙ

αλλαγή υφής, ρυθμικής δραστηριότητας, ίσως και tempo.

• Κατασκευάζεται με: 

- χρήση στοιχείων της Θ.Ο Ι ή ακόμη και της Θ.Ο ΙΙ,

- με χρήση ανεξάρτητου θέματος,

- σε μεγάλης κλίμακας έργα με χρήση περισσότερων του ενός θεμάτων,

- ομάδα διακριτών θεμάτων.

Δεύτερο Θέμα

• Στην βιβλιογραφία αναφέρεται ως: Δευτερεύον Θέμα / Δεύτερο Θέμα / Θεματική Ομάδα ΙΙ (Θ.Ο ΙΙ).

• Στην αγγλοσαξονική: Subordinate Theme, ή Group / Subject Group II.

• Τονικότητες: V / III ή v (δεν αποκλείονται και άλλες τονικές περιοχές).

• Η Θ.Ο ΙΙ δημιουργεί αντίθεση με την Θ.Ο Ι.

• Λυρικού / θηλυκού χαρακτήρα.

• Αν πρόκειται για ομάδα θεμάτων διασυνδέονται χαλαρά.

Κατάληξη

• Στην βιβλιογραφία αναφέρεται ως: Καταληκτικό Μέρος / Θέμα Κλεισίματος / Ουρά.

• Στην αγγλοσαξονική: Closing Section / Closing Theme / Coda / Cedetta.

• Προαιρετική η χρήση αυτού του μέρους.

• Η Coda σχηματίζεται με “εκκαθάριση” προηγούμενων μοτιβικών στοιχείων συνεχείς πτώσεις V-I, παύσεις κλπ.

• Αν εισαχθεί νέο υλικό ή ριζικά τροποποιηθεί ήδη υπάρχον τότε έχουμε Closing Subject / Θέμα Κλεισίματος.

• Kατάληξη σε V / III ή v.

Μεσαίο Μέρος

• Στην βιβλιογραφία αναφέρεται ως: Μεσαίο Μέρος / Επεξεργασία.

• Στην αγγλοσαξονική: Elaboration / Development / Free Fantasia.

- O Schoenberg προτείνει ως ιδανικό τον γερμανικό όρο: Durchführung (οδηγώ διά μέσω).

• Πρόκειται για ένα “αντιθετικό μεσαίο μέρος” (ως προς την Έκθεση και Επανέκθεση).

• Η φαντασία του συνθέτη δεσπόζει, δεν υπάρχει συγκεκριμένο πλάνο.

• Η Έκθεση είναι τονικά ευσταθής, η Επεξεργασία μετατροπική.

• Το μήκος της ποικίλλει.

• Συνήθως εκκινεί στην τονική περιοχή που τελείωσε η Έκθεση ή αντιπαραθέτει άλλη τονική περιοχή χωρίς μετατροπία. Δεν αποκλείεται και ένα εισαγωγικό τμήμα με στοιχεία από τις Θ.Ο Ι & ΙΙ, ιδιαίτερα όταν ο συνθέτης παραλείπει την επανάληψη της Έκθεσης.

• Επεξεργάζονται στοιχεία της Έκθεσης, όχι συνήθως με τη σειρά που εμφανίστηκαν την Έκθεση, σε παράθεση ή αντιστικτική επεξεργασία (συχνά και fugati) και σε διάφορες τονικές περιοχές.

• Ευνοούνται οι V έναντι των I (τονική αστάθεια).

• Συνήθως ευνοούνται τονικότητες με περισσότερες υφέσεις, ή λιγότερες διέσεις.

• Χρησιμοποιούνται αλυσίδες.

• Σπάνια εισάγεται νέο θεματικό υλικό.

• Μπορεί να εισαχθεί εμβόλιμα αυτούσιο τμήμα της Θ.Ο Ι ή ΙΙ (“false reprise”, Haydn). Μετά συνεχίζεται η επεξεργασία.

• Το τέλος της Επεξεργασίας επιστρέφει στην τονική σταθερότητα (απουσία μετατροπιών) και προετοιμάζει τον ακροατή για την Επανέκθεση. Αυτό το τμήμα καλείται: Επαναφορά / Retransition.

• Η Επαναφορά συνήθως δομείται, όλη ή τμήμα της, πάνω σε Ισοκράτη της V που αυξάνει την ένταση και κάνει επιτακτική την επανεμφάνιση της Ι.

Επανέκθεση

• Στην βιβλιογραφία αναφέρεται ως: Επανέκθεση / Ανακεφαλαίωση.

• Στην αγγλοσαξονική: Re-Exposition / Recapitulation.

• Η Επανέκθεση δημιουργεί την αίσθηση της επιστροφής, ενοποιεί και “στρογγυλοποιεί” την δομή.

• Συμπληρώνεται η τριμερής κατασκευή.

• Τα θέματα μπορεί να συμπυκνωθούν, στοιχεία να παραληφθούν ή να προστεθούν καινούρια.

• Στην Επανέκθεση γενικά χρησιμοποιούνται: παραλλαγές, σμικρύνσεις, μεγεθύνσεις, αναγωγές, επεκτάσεις, αρμονικές αλλαγές, αλλαγές ρεζίστρου, αντιστικτικές επεξεργασίες

• Το τονικό πλάνο των Θ.Ο Ι & ΙΙ μπορεί να παραλλαχθεί κυρίως στον Beethoven και τους ρομαντικούς.

Πρώτο Θέμα

• Τονικότητες: I , IV / i, v.

- στην πλειοψηφία των έργων η Θ.Ο Ι εκτίθεται στην I / i.

Περιοχή Μεταφοράς

• Ενώ δεν χρειάζεται μετατροπία από την Θ.Ο Ι στην ΙΙ η Περιοχή μεταφοράς δεν εγκαταλείπεται και μάλιστα μερικές φορές επιμηκύνεται διότι τώρα μόνον αυτή παρέχει στοιχεία τονικής αντίθεσης ανάμεσα στις δύο Θ.Ο.

Δεύτερο Θέμα

• Χρησιμοποιείται το Θέμα Κλεισίματος της Έκθεσης, αν υπάρχει, μεταφερμένο στη Ι.

• Σε μικρής κλίμακας έργα η Coda αποτελείται συνήθως από επαναλαμβανόμενα πτωτικά σχήματα

• Από τον Beethoven και μετά η Coda λαμβάνει μεγάλες διαστάσεις, σ’ αυτήν την περίπτωση το μέρος ονομάζεται  Τελική Επεξεργασία  / Final Elaboration ή Developmental Coda.