Olivier Messiaen VII: Χρωματική Συναισθησία

Αντιστοίχιση χρώματος – τονικού ύψους κατά Madame Helena Blavatsky [1]

Αντιστοίχιση χρώματος – τονικού ύψους κατά Alexander Scriabin

Συχνές είναι οι αναφορές του Messiaen στις σχέσεις χρώματος – ήχου. Πολλοί συνθέτες πριν απ’ αυτόν ήταν χρωματικά συναισθητικοί, ο Scriabin για παράδειγμα, αναμφίβολα όμως ο Messiaen είναι ο πρώτος που μιλά με σαφήνεια, τυποποιεί το φαινόμενο και προσπαθεί να το εκμεταλλευτεί μουσικά. Θα μπορούσαμε να θεωρήσουμε μια από τις σημαντικότερες συμβολές του στη μουσική το χρώμα (με τη διπλή έννοια του χρώματος με τη κοινή έννοια και του μουσικού ηχοχρώματος / timbre). Ανέδειξε μέσω της μουσικής του και των θεωριών του την παράμετρο του χρώματος σε θεμελιώδες δομικό στοιχείο της μουσικής. Θα επανέλθουμε στον Messiaen και την χρωματική του συναισθησία αφού πρώτα ασχοληθούμε λίγο με το ίδιο το φαινόμενο της συναισθησίας.

Ως συναισθησία (εκ του συν και του αίσθησις) ονομάζουμε τη μη φυσιολογική (με την έννοια ότι εμφανίζεται σπάνια) νευρολογική κατάσταση κατά την οποία ένας κατά τα άλλα υγιής άνθρωπος βιώνει δύο ή και περισσότερες αισθήσεις ταυτόχρονα. Ένα ερέθισμα το οποίο εγείρει μια συγκεκριμένη αίσθηση, ακούσια εγείρει και μια επιπλέον αίσθηση. Η συναισθησία σαφώς διακρίνεται από την καλλιτεχνική μεταφορά, τον συμβολισμό και κάθε άλλου τύπου “καλλιτεχνικές” συσχετίσεις. Η συναισθησία φαίνεται να συσχετίζεται με το αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου. Με απλά λόγια, αν “βλέπετε” τις πρώτες συγχορδίες από την Παθητική του Μπετόβεν, ή βρίσκετε λίγο “αλμυρό” το ορθογώνιο τρίγωνο που σχεδιάσατε για να αποδείξετε το Πυθαγόρειο Θεώρημα, τότε μάλλον είστε συναισθητικός (πολύ πιο ενδιαφέρον από το να είστε συναισθηματικός).

Από το 1880 οι επιστήμονες γνωρίζουν για το φαινόμενο της συναισθησίας. Ο Francis Galton, ξάδελφος του Δαρβίνου, έγραψε ένα άρθρο σχετικά με το φαινόμενο στο περιοδικό Nature το 1883. Γρήγορα το επιστημονικό ενδιαφέρον για την συναισθησία αμβλύνθηκε (εν πολλοίς οφείλεται στο μπιχεβιορισμό). Θεωρήθηκαν τότε απατεώνες όσοι ισχυρίζονταν ότι ήταν συναισθητικοί, ή ακόμη χειρότερα, χρήστες ψυχοτρόπων ουσιών ( το LSD, το χασίς και η μεσκαλίνη δημιουργούν ανάλογα φαινόμενα). Η αλήθεια είναι ότι πολλοί συνθέτες ιδίως του τέλους του 19^ου αιώνα έπαιρναν παραισθησιογόνα για να βιώσουν συναισθητικές εμπειρίες. Η επιληψία του επιχείλιου λοβού, διάφορες κακώσεις του εγκεφάλου, η προσωρινή απώλεια των αισθήσεων καθώς και η ηλεκτρική διέγερση του εγκεφάλου είναι γνωστό ότι προκαλούν φαινόμενα ανάλογα της συναισθησίας. Πάντως από το 1980 και μετά το ενδιαφέρον για την συναισθησία αναζωπυρώθηκε και διενεργούνται αρκετά επιστημονικά πειράματα για τη μελέτη του φαινομένου.

Οι συναισθητικοί μπορεί να είναι δύο κατηγοριών: προσεταιριστικοί (associators) και προβολικοί (projectors) [2]. Δεν αποκλείεται ένας συναισθητικός να ανήκει και στις δύο κατηγορίες. Εξηγώ με παραδείγματα: ο προσεταιριστικός ακούει τη νότα Ντο και “αισθάνεται” το κόκκινο χρώμα, δεν το “βλέπει” πραγματικά, το ‘σκέφτεται”, “ξέρει” ότι το Ντο είναι κόκκινο (Ο Messiaen πρέπει να ήταν αυτής της κατηγορίας συναισθητικός). Ο προβολικός ακούει τη νότα Ντο και προβάλλει ακούσια το κόκκινο χρώμα πάνω στη νότα έτσι ώστε πραγματικά να “βλέπει” το Ντο σαν κόκκινο. Καταλαβαίνετε ότι η συναισθησία δεν μπορεί να περιγραφεί με λέξεις, ιδιαίτερα από έναν μη συναισθητικό.

Μπορούμε να διακρίνουμε τις κατωτέρω μορφές συναισθησίας:

1. Μουσική – Χρωματική συναισθησία
Αντιστοίχιση των τονικών υψών (π.χ. ντο, ρε, …), των συγχορδιών (π.χ. Ντο μείζονα, Φα ελάσσονα, …), των τονικοτήτων (π.χ. τονικότητα της Σολ μείζονος), των οργανικών ηχοχρωμάτων (ήχος βιολιού, τρομπέτας, κλπ) με συγκεκριμένα χρώματα, ή μίξεις χρωμάτων αν πρόκειται για συγχορδίες. Δεν βλέπουν όλοι οι μουσικά – χρωματικά συναισθητικοί τα ίδια χρώματα (π.χ. το χρώμα του Ντο του Messiaen διαφέρει από αυτό του Scriabin). Οι μουσικά – χρωματικά συναισθητικοί έχουν σχεδόν πάντα απόλυτο αυτί. ‘Ίσως η πιο κοινή μορφή συναισθησίας.

2. Γραφική – Χρωματική συναισθησία
Αντιστοίχηση των γραμμάτων του αλφαβήτου και των αριθμών με συγκεκραμένα χρώματα. Δεν βλέπουν όλοι οι συναισθητικοί τα ίδια χρώματα.

3. Συναισθησία Αριθμητικής Μορφής
Οι συναισθητικοί αυτής της μορφής αντιλαμβάνονται τους αριθμούς σε ορισμένες θέσεις, όπως οι πόλεις για παράδειγμα σε ένα χάρτη, ή οι θέσεις των αριθμών σε ένα ρολόι. Οι συναισθητικοί αριθμητικής μορφής συνήθως απομνημονεύουν μεγάλους αριθμούς χρησιμοποιώντας αυτήν τους την ικανότητα (π.χ. απομνημόνευση μεγάλου μέρους ψηφίων του δεκαδικού αναπτύγματος του π).

4. Προσωποποιία
Οι συναισθητικοί αυτής της μορφής αποδίδουν στα τακτικά αριθμητικά, τις μέρες της εβδομάδας, τους μήνες του χρόνου κλπ, ανθρώπινους χαρακτήρες, προσωπικότητες. Για παράδειγμα το “1” μπορεί να το θεωρεί ένας συναισθητικός “γαλήνιο” και “αυτάρκες”, το “7” “δυνατό” αλλά “δύστροπο” (το ότι θεωρούμε την Κυριακή την καλλίτερη μέρα της εβδομάδος δεν μας καθιστά συναισθητικούς).

5. Λεξική / Σχηματική – Γευστική συναισθησία
Λέξεις ή φωνήματα μιας γλώσσας, καθώς και διάφορα σχήματα δημιουργούν το αίσθημα της γεύσης. Σχετικά σπάνια μορφή συναισθησίας.

Λίγη στατιστική: 1/25000 είναι συναισθητικός (Cytowic, 1995). 3/1 υπερτερούν οι γυναίκες με διαγνωσμένη κάποια μορφή συναισθησίας στις ΗΠΑ. 6/7 συναισθητικούς είναι αριστερόχειρες. Η μουσική – χρωματική συναισθησία εμφανίζεται συχνότερα σε καλλιτέχνες και δη μουσικούς (Domino, 1989).

Επιστρέφουμε στον Messiaen. Μερικά παραδείγματα της χρωματικής συναισθησίας του:
• Ο Τρόπος 2 [3] εγείρει το χρωματικό αίσθημα αποχρώσεων του βιολετί, του μπλε και του πορφυρού χρώματος.
• Ο Τρόπος 3, πορτοκαλί μαζί με κόκκινο και πράσινο και χρυσαφί κηλίδες, επίσης ένα γαλακτώδες λευκό με αντανακλάσεις ιριδίζοντος οπαλίου.
• Πολλά παραδείγματα βρίσκουμε στο Catalogue d’ Oiseaux. Για παράδειγμα συγχορδίες συσχετίζονται με τα χρώματα της ανατολής και της δύσης του ήλιου.
• Στα έργα του Sept Haïkaï και Couleurs de la Cité céleste καταγράφει τα χρώματα συγκεκριμένων συγχορδιών πάνω στην παρτιτούρα.

Να πως περιγράφει ο ίδιος τη μουσική – χρωματική συναισθησία του:

“Όταν ήμουν είκοσι χρονών συνάντησα έναν Ελβετό ζωγράφο ονόματι Charles Blanc-Gatti και γίναμε καλοί φίλοι. Ήταν συναισθητικός, συναισθησία είναι μια διαταραχή των οπτικών και ακουστικών νεύρων έτσι ώστε όταν κανείς ακούει ήχους βλέπει αντίστοιχα χρώματα. Δυστυχώς εγώ δεν είχα αυτό το χάρισμα, αλλά διανοητικά, όπως και οι συναισθητικοί, βλέπω επίσης χρώματα όταν ακούω ήχους, μόνο που αυτό συμβαίνει μέσα στο μυαλό μου. Προσπαθώ να ενσωματώσω αυτό το αίσθημα στο έργο μου, να το μεταδώσω στους ακροατές μου. Όλα είναι πολύ ρευστά. Πρέπει να νοιώσεις τον ήχο να κινείται. Οι ήχοι είναι ψηλοί, χαμηλοί, γρήγοροι, αργοί κλπ. Τα χρώματα μου είναι το ίδιο, κινούνται με τον ίδιο τρόπο. Όπως για παράδειγμα στο ουράνιο τόξο, που τα χρώματα αλλάζουν με συνεχή τρόπο αποχρώσεις. Είναι ένα πολύ φευγαλέο αίσθημα και αδύνατο να το προσδιορίσεις με απόλυτο τρόπο.

Είναι αλήθεια ότι βλέπω χρώματα, είναι αλήθεια ότι αυτά υπάρχουν. Είναι τα χρώματα του μουσικού και δεν θα πρέπει να συγχέονται με τα χρώματα του ζωγράφου. Είναι χρώματα που δημιουργούνται από τη μουσική. Αν προσπαθούσε κανείς να τα αναπαράγει στον καμβά το αποτέλεσμα θα ήταν φρικτό. Δεν είναι φτιαγμένα γι’ αυτό το σκοπό, είναι τα χρώματα του μουσικού. Ξέρω ότι αυτό που λέω είναι περίεργο, αλλά είναι αληθινό.

Πιστεύω στην αντήχηση της φύσης, όπως πιστεύω και στα φυσικά φαινόμενα. Η αντήχηση της φύσης βρίσκεται σε απόλυτη συμφωνία με τα συμπληρωματικά χρώματα. Έχω ένα κόκκινο χαλί που το κοιτάζω συχνά. Εκεί όπου το χαλί συναντά το πιο ανοιχτόχρωμο δάπεδο βλέπω υπέροχες ανταύγειες του πράσινου που ένας ζωγράφος δεν θα μπορούσε να ζωγραφίσει – φυσικά χρώματα που δημιουργούνται στο μάτι.”

Από το ανωτέρω χωρίο διαφαίνεται ότι ένα ανάλογο ηχοχρωματικό κλαβιέ σαν αυτά που παραθέτω στην αρχή του άρθρου, δεν θα μπορούσε να σχεδιαστεί για τον Messiaen. Θα μπορούσαμε να πούμε ότι η χρωματική αντίληψη των τονικών υψών στον Scriabin είναι στατική, ενώ στον Messiaen δυναμική.

Θα κλείσω με δύο προσωπικές εμπειρίες. Δύο μαθητές μου κατά τα φαινόμενα διέθεταν κάποια μορφή συναισθησίας. Ο Α, χρώματος – τονικού ύψους και ο Β, θα την ονόμαζα συναισθήματος – τονικού ύψους. Ο Β σε κάθε φθόγγο της χρωματικής κλίμακας της οκτάβας C4 – C5, προσαρτούσε ένα συγκεκριμένο συναίσθημα, π.χ. φόβο, χαρά, λύπη, προσμονή κλπ. Το ενδιαφέρον στην περίπτωση του Β είναι ότι σε διαστήματα και συγχορδίες βίωνε παράγωγα συναισθήματα αυτών που είχε προσαρτήσει σε κάθε φθόγγο ξεχωριστά. Ο Α όταν άκουγε διαστήματα ή συγχορδίες “έβλεπε” χρώματα να διασταυρώνονται, π.χ. κόκκινο και μπλε σε μορφή “X”. Έλεγξα τα λεγόμενα τους με το ακόλουθο απλό πείραμα: κατέγραψα την αντιστοιχία χρώματος / συναισθήματος – τονικού ύψους και στο επόμενο μάθημα έπαιξα φθόγγους στο πιάνο της χρωματικής κλίμακας και σύγκρινα τις απαντήσεις τους με αυτές που είχα καταγράψει. Επανέλαβε το πείραμα μετά από πάροδο μερικών εβδομάδων. Δεν παρέκλιναν ούτε σε μια νότα από την αρχική καταγραφή μου. Θα μπορούσαν βέβαια να έχουν, και είχαν, απόλυτο αυτί και σε κάθε φθόγγο που άκουγαν να έκαναν την μετατροπή από τονικό ύψος σε χρώμα / συναίσθημα και να έβλεπαν το όλο θέμα σαν ένα παιγνίδι. Δεν διαθέτω τη γνώση να διεξάγω ένα πραγματικά επιστημονικό πείραμα. Ενδιαφέρον είναι ότι ο Α έβλεπε επίσης χρώματα και σε ανθρώπους, τα οποία άλλαζαν ανάλογα με την κατάσταση της υγείας τους και την ψυχολογική τους διάθεση. Δεν μπορούσα να ελέγξω αυτήν την ικανότητα. Ο Β φιλοδοξούσε να συνθέσει ένα έργο μυθιστορηματικού τύπου όπου οι φθόγγοι / συναισθήματα θα ήταν οι πρωταγωνιστές! Είναι πραγματικά ενδιαφέρουσες αυτές οι ικανότητες έστω και αν απλά πρόκειται για ιδέες που εγείρουν τη δημιουργική φαντασία.
_________________________________________

Σημειώσεις

[1] Από το βιβλίο της Secret Doctrine: The Synthesis of Science, Religion, and Philosophy (1885–88). Αυτή η αντιστοιχία χρώματος – ήχου στην ουσία προέρχεται από την πραγματεία του Sir Isaac Newton, Optiks (1704).
[2] Προτεινόμενη απόδοση των όρων στα ελληνικά.
[3] δες στο παρόν ιστολόγιο: Olivier Messiaen III: Αρμονική Τεχνική, Τρόποι Περιορισμένης Μεταφοράς [παρ. 5]

Άρθρα και ιστοσελίδες που συμβουλεύτηκα

• Scientific American
• Emerson, Lisa J. Mixed Signals• Wikipedia, the free encyclopedia. Synesthesia• Ball, Malcom. The Olivier Messiaen Page• Easton, Judith A. A Review of Synesthesia: Colored Hearing, Creativity and Research• Cytowic, Richard. Synesthesia: Phenomenology And Neuropsychology

Βιβλιογραφία περί της Συναισθησίας

• Baron-Cohen, S., Wyke, M., & Binnie, C., (1987). Hearing words and seeing colours: An experimental investigation of a case of synesthesia. Perception, 16, 761-767.
• Bernard, J. (1986). Messaien’s synesthesia: The correspondence between color and sound structure in his music. Music Perception, 4, 41-68.
• Cytowic, R. (1995). Synesthesia: Phenomenology and neuropsychology. Psyche, 2, 2-10.
• Domino, G. (1989). Synesthesia and creativity in fine arts students: An empirical look. Creativity Research Journal, 2, 17-29.
• Hubbard, T. (1996). Synesthesia-like mappings of lightness, pitch, and melodic interval. American Journal of Psychology, 109, 219-239.
• Peacock, K. (1985). Synesthetic perception: Alexander Scriabin’s color hearing. Music Perception, 2, 483-506.
• Paulesu, E., Harrison, J., Baron-Cohen, S., Watson, J., Goldstein, L., Heather, J., Frackowiak, J., & Frith, C. (1995). The physiology of coloured hearing: A PET activation study of colour-word synesthesia. Brain, 118, 661-676.
• Rizzo, M., & Eslinger, P. (1989). Colored hearing synesthesia: An investigation of neural factors. Neurology, 39, 781-784.
• Van Campen, C. (1997). Synesthesia and artistic experimentation. Psyche, 3, 1-7.
• Van Campen, C. (1999). Artistic and psychological experiments with synesthesia. Leonardo, 32, 9-14.