Olivier Messiaen V: Quator pour la fin du Temps (2)

Τα μέρη του έργου στο πρωτότυπο και σε προτεινόμενη αγγλική και ελληνική μετάφραση:

I. Liturgie de cristal
(Liturgy of cristal / Λειτουργία του κρυστάλλου [Κρυστάλλινη λειτουργία (;)])
[κουαρτέτο]

II. Vocalise pour l' Ange qui annonce la fin du Temps
(Vocalise, for the Angel who announces the end of time / Βοκαλισμός, για έναν Άγγελο που αναγγέλλει το τέλος του Χρόνου)
[κουαρτέτο]

III. Abîme des oiseaux
(Abyss of birds / Η Άβυσσος των πουλιών)
[κλαρινέτο]

IV. Intermède
(Interlude / Ιντερμέδιο)
[βιολί, τσέλο, κλαρινέτο]

V. Lounge à l' Êternité de Jésus
(Praise to the eternity of Jesus / Ύμνος στην Αιωνιότητα του Ιησού)
[τσέλο και πιάνο]

VI. Danse de la fureur, pour les sept trompettes
(Dance of fury, for the seven trumpets / Χορός της Οργής, για τις επτά τρομπέτες)
[κουαρτέτο]

VII. Fouillis d'arcs-en-ciel, pour l' Ange qui annonce la fin du Temps
(Mingling of rainbows, for the Angel who announces the end of Time / Ένωση Ουράνιων Τόξων για τον Άγγελο που αναγγέλλει το τέλος του Χρόνου)
[κουαρτέτο]

VIII. Louange à l' Immortalité de Jesus
(Praise to the immortality of Jesus / Ύμνος στην Αθανασία του Ιησού)
[βιολί και πιάνο]

O R. S. Johnson [1], βιογράφος και μελετητής του έργου του Messiaen, σημειώνει ότι ο συνδυασμός βιολιού, κλαρινέτου, τσέλου και πιάνου, πιθανόν να μην είχε χρησιμοποιηθεί από τον Messiaen αν δεν του είχε επιβληθεί από τις συνθήκες. Από την μια μ’ αυτόν τον συνδυασμό το πιάνο δεν μπορεί να κινηθεί ελεύθερα, από την άλλη ο αριθμός των οργάνων δεν είναι επαρκής για να μπορέσει να επιτευχθεί η ποικιλία του ηχοχρώματος που επιζητά ο Μessiaen, ένα στοιχείο χαρακτηριστικό σε έργα του συνθέτη για εκκλησιαστικό όργανο ή για ορχήστρα. Με δεδομένους αυτούς τους περιορισμούς πάντως, ο Messiaen επιτυγχάνει την μέγιστη δυνατή ηχοχρωματική ποικιλία στο Κουαρτέτο με την solo χρήση των οργάνων, αλλά και με τους διάφορους συνδυασμούς τους.

Το μέρος του τίτλου pour la Fin du Temps έχει διπλή σημασία για τον Messiaen:
α) Θεολογική, και
β) Μουσική, σημαίνει το τέλος του μουσικού χρόνου, έτσι όπως αυτός νοείται στην κλασσική μουσική, μια τάση η οποία είναι ήδη εμφανής σε παλιότερα έργα του.

Να πως είχε εξηγήσει την γέννηση του Ρυθμού σε μια διάλεξη του στο «Συνέδριο των Βρυξελλών» το 1958:

“Ας μην ξεχνάμε ότι το πρώτο και ουσιωδέστερο στοιχείο στην μουσική είναι ο Ρυθμός και ο Ρυθμός είναι πρωτίστως η αλλαγή του αριθμού και της διάρκειας. Ας υποθέσουμε ότι υπήρχε ένας και μόνον παλμός στο Σύμπαν. Ένας παλμός, πριν και μετά η αιωνιότητα. Ένα πριν και ένα μετά. Αυτή είναι η γέννηση του χρόνου. Φανταστείτε τώρα, σχεδόν αμέσως μετά τον πρώτο παλμό έναν δεύτερο. Επειδή κάθε παλμός ακολουθείται από την σιωπή που τον ακολουθεί, ο δεύτερος παλμός θα είναι μεγαλύτερης διάρκειας από τον πρώτο. Ένας άλλος αριθμός, μια άλλη διάρκεια. Αυτή είναι η γένεση του Ρυθμού”.

Πριν από το Κουαρτέτο όλα τα έργα που είναι γραμμένα από το 1935 και μετά χρησιμοποιούν είτε ένα solo όργανο, είτε φωνή και πιάνο. Είναι χαρακτηριστικό των πρώιμων κύκλων τραγουδιών ότι για το μεγαλύτερο μέρος τους το πιάνο και η φωνή είναι ρυθμικά ανεξάρτητα. Ούτε όμως αυτά τα έργα, ούτε τα έργα για εκκλησιαστικό όργανο χρησιμοποιούν πολυρρυθμία. Το Κουαρτέτο είναι το πρώτο έργο στο οποίο χρησιμοποιούνται πολυρρυθμικές δομές, στοιχείο που θα γίνει χαρακτηριστικό των έργων που ακολουθούν. Το πρώτο κομμάτι του Κουαρτέτου Λειτουργία του Κρυστάλλου είναι το πιο σημαντικό απ’ αυτήν την πλευρά επειδή υπάρχει υπέρθεση δύο ανεξάρτητων ρυθμικών ισοκρατών (Pedals) που παίζονται από το τσέλο και πιάνο, πάνω από δύο ανεξάρτητες μελωδίες με τραγούδι των πουλιών που παίζεται από το βιολί και το κλαρινέτο. Ο ρυθμικός ισοκράτης του μέρους του πιάνου αποτελείται από την επανάληψη 17 διαρκειών του Tala 1, χρωματισμένων από την επανάληψη 29 διαφορετικών συγχορδιών. Το αποτέλεσμα της αλληλουπέρθεσης συγχορδιών και ρυθμών θυμίζει το μεσαιωνικό ισορρυθμικό μοτέτο [2]. Η μη συνδυασμένη κίνηση ρυθμού – μελωδίας- αρμονίας τονίζεται από τον ίδιο τον Messiaen ο οποίος λέει ότι εργάστηκε με τον τρόπο του Guillaume de Machaut παρόλο που εκείνη την εποχή δεν γνώριζε το έργο του.

Συνδυασμός σειράς συγχορδιών και σειράς ρυθμικών αξιών:

Ο ρυθμός του τσέλου είναι παλίνδρομος. Σχηματίζει μια συνεχή ρυθμική αλυσίδα η οποία αποτελείται από παλίνδρομα κύτταρα. Στην πραγματικότητα δεν υπάρχει αρχή και τέλος σε αυτόν τον ρυθμό.

Παλίνδρομα ρυθμικά κύτταρα στο μέρος του τσέλου:

Οι δύο ρυθμικοί ισοκράτες (του τσέλου και του πιάνου), δεν σχετίζονται με το τραγούδι των πουλιών ούτε καθορίζουν την διάρκεια του μέρους. Το σχήμα αυτού του μέρους καθορίζεται από την ελεύθερη χρήση του τραγουδιού των πουλιών των δύο άλλων οργάνων (βιολιού και τσέλου).

Για την πρώτη κίνηση ο Messiaen σημειώνει:

“Είναι γύρω στις 5 το πρωί, ένα μοναχικό πουλί αυτοσχεδιάζει περιτριγυρισμένο από εκλεπτυσμένα θραύσματα ήχου και από μια ηχώ αρμονιών χαμένων ψηλά στα δένδρα. Μεταφέρατε τώρα αυτήν την εικόνα σε θεολογικό επίπεδο και θα έχετε την αρμονική σιωπή των ουρανών”.

Στο Κουαρτέτο διακρίνουμε μεταξύ των μερών του σχέσεις θεματικές και σχέσεις υφής , οι οποίες σχηματοποιούν το έργο ως σύνολο, όπως φαίνεται στο διάγραμμα που ακολουθεί:

Η δεύτερη κίνηση Βοκαλισμός, για έναν Άγγελο που αναγγέλλει το τέλος του Χρόνου συνδέεται θεματικά με την έβδομη κίνηση Ένωση ουράνιων τόξων για τον Άγγελο που αναγγέλλει το τέλος του Χρόνου. Η αρχική ιδέα της δεύτερης κίνησης αναπαριστά τον Άγγελο που αναγγέλλει το Τέλος του χρόνου και επιστρέφει για να γίνει επεξεργασία σε διάφορα τμήματα της έβδομης κίνησης. Και οι δύο κινήσεις περιλαμβάνουν δύο κύριες ιδέες. Η αντιθετική ιδέα της δεύτερης κίνησης η οποία ακολουθεί αμέσως από την πρώτη μουσική ιδέα μετασχηματίζεται και επεκτείνεται στο δεύτερο μέρος του έργου σαν μια μακριά κρατημένη μελωδία στα έγχορδα έναντι ανεξάρτητων υπερθέσεων συγχορδιών στο πιάνο που αναπαριστούν τις «ασύλληπτες αρμονίες του ουρανού».

Η έβδομη κίνηση είναι ιδιαίτερα σημαντική και περιγράφεται από τον Messiaen σαν Παραλλαγές του Πρώτου Θέματος, χωρισμένες από Επεξεργασίες του Δεύτερου.

Η τρίτη και έκτη κίνηση είναι μονωδίες. Η τρίτη είναι για κλαρινέτο solo και η έκτη για όλα τα όργανα που παίζουν σε οκτάβες. Επιπροσθέτως και οι δύο αυτές κινήσεις συσχετίζονται θεματικά με την τέταρτη κίνηση που είναι ένα Ιντερμέδιο χωρίς το πιάνο. Η τρίτη κίνηση Η Άβυσσος των πουλιών περιγράφει την “άβυσσο του Χρόνου, την θλίψη και κόπωσή του, αλλά και την επιθυμία για φως για αστέρια και για ουράνια πράγματα”. Η έκτη κίνηση περιγράφεται σαν Χορός της οργής, για τις επτά τρομπέτες, τρομπέτες που παίζονται από τους επτά αγγέλους της Αποκάλυψης. Όπως σημειώνει ο ίδιος ο Messiaen αυτό είναι το πιο χαρακτηριστικό κομμάτι του έργου από την άποψη του ρυθμού, χρησιμοποιούνται προστιθέμενες αξίες, αυξήσεις και σμικρύνσεις καθώς επίσης και μια σειρά παλίνδρομων (μη ανάδρομων ρυθμών) στο μεσαίο τμήμα αυτής της κίνησης που σχηματίζουν το Tala 2.

Η πέμπτη και έκτη κίνηση συσχετίζονται με βάση το ύφος, την ρυθμική αγωγή (αργή), την τονικότητα της Μι μείζονος, την ενορχήστρωση (solo όργανο και πιάνο) και την θεολογική ιδέα. Η πέμπτη κίνηση Ύμνος στην αιωνιότητα του Ιησού, για τσέλο και πιάνο, είναι ένας φόρος τιμής για τον Ιησού, τον Αιώνιο Λόγο του Θεού. Το κομμάτι αυτό προέρχεται από ένα παλιότερο έργο Fête des belles eaux για έξι ondes Martenot, γραμμένο για την έκθεση του Παρισιού του 1937. Η όγδοη κίνηση Ύμνος στην αθανασία του Ιησού, για βιολί και πιάνο, απευθύνεται στον Ιησού ο οποίος ανελήφθη στους ουρανούς. Το κομμάτι αυτό προέρχεται από ένα παλιότερο για εκκλησιαστικό όργανο, το Dyptique (Δίπτυχο).

____________________________________________

[1] Johnson Robert Sherlaw, Messiaen, Univesrity of California Press, 1975
[2] Θα αναφερθώ στην ενδιαφέρουσα συνθετική τεχνική του μεσαιωνικού μοτέτου σε επόμενο άρθρο.