Από τη Κατάθλιψη στη Μία Νότα

- στην Αρχή ήταν Μια μόνο Νότα -

Φρικιώ στο κτύπημα των πάσης φύσεως κουδουνιών, του τηλεφώνου, του σπιτιού, του ηλεκτρονικού πιεσόμετρου μου με έγχρωμη οθόνη αφής, του νοητού πλέον αλλά όχι λιγότερο πραγματικού κουδουνιού για να μπω στην τάξη… Ποιος να το περίμενε ότι σήμερα θα μου κτυπούσε το κουδούνι ο κόμης της Ayala Valva! Δεν ήμουν τελείως απροετοίμαστος όμως, ζώντας με γάτες τόσα χρόνια έχω αναπτύξει κάποιο ένστικτο και για τα κακά και για τα - λιγότερο συνηθισμένα - καλά. Κατέβηκα τις σκάλες με μια κρυφή ελπίδα. Όχι σε μια τόσο όμορφη μέρα δεν θα μπορούσε να ήταν ο λογαριασμός της ΔΕΗ. [διαβάζεται ασθμαίνοντας χωρίς στάση στα σημεία στίξης]: Ο φάκελος ήταν μεγάλος και εξείχε από το γραμματοκιβώτιο, κίτρινος χαρτονένιος, United States Postal Service, κοντά είμαστε, sheetmusicplus, δεν υπάρχει καμιά αμφιβολία πια, σκίζω το φάκελο καθώς ανεβαίνω δυο - δυο τα ξύλινα τριζάτα σκαλοπάτια για να μη με προλάβει η σπιτονοικοκυρά μου και αρχίζει να μου φωνάζει για τις γάτες που ταΐζω στο δρόμο, μέχρι να φτάσω στο πρόθυρο έχω ανασύρει στο χλωμό φως του διαδρόμου το πολύτιμο περιεχόμενο του κίτρινου χαρτονένιου φάκελου, κρεμ εξώφυλλο, Giacinto Scelsi με εικοσάρια σε πρώτη εκτίμηση Times New Roman Regular, θα προτιμούσα την Minion Pro Condensed, τέτοια ώρα τέτοια λόγια, Quatro Pezzi καμιά εικοσαριά points μεγαλύτερα με την ίδια γραμματοσειρά αλλά πλαγιαστά και έντονα και από κάτω εντός παρενθέσεως: su una nota sola, μετά κενό, στο ¼ περίπου από το κάτω μέρος του εξώφυλου η πικτογραμματική υπογραφή του Scelsi καλύπτει κατά πλάτος τη σελίδα, υπογραμμισμένος ο εκδοτικός με sans serif γραμματοσειρά, στ’ αριστερά το Logo του, το Editions σε πλήρη στοίχιση με το Salabert, Θεέ μου ψηλά στους σχετικιστικούς ουρανούς, συμβαίνουν και ευχάριστα πράγματα σ’ αυτόν τον κόσμο τον καλλίτερο απ’ όλους τους δυνατούς! Επιρρεπής στις λιποθυμίες σε κοινή θέα, ένοιωσα σαν την τσελίστα Francis-Marie Uitti, αναφέρει ότι στην πρώτη συνάντησή της με τον κόμη - γητευτή τα γαλάζια διαπεραστικά του μάτια την έκαναν να λιποθυμήσει…

Το είχε προβλέψει ο μελετητής του Γκαίτε, μεταφιλόσοφος και πατριάρχης της ανθρωποσοφίας Rudolph Steiner (1861-1925) στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, αλλά και ο Γαλλοαμερικανός συνθέτης Dane Rudhyar (1895-1985). Mια νότα, οι ανώτεροι αλλά και οι κατώτεροι αρμονικοί της, είναι επαρκές πρωτογενές υλικό για τη σύνθεση ενός μουσικού έργου. Ο Steiner υπέθεσε ότι η προσεκτική ακρόαση ενός φθόγγου μπορεί να αποκαλύψει τον εσωτερικό πλούτο ενός ανθρώπου και ταυτόχρονα να αναδείξει το μυστικό προσωπικό μας φθόγγο. Για σκεφθείτε, στον καθένα από μας αρέσει ένα χρώμα, ένα άρωμα, μια γεύση, γιατί να μην μας αρέσει και ένας συγκεκριμένος φθόγγος, μια συχνότητα δηλαδή! Θα έλεγα ότι με πειραματισμό θα μπορούσαμε να βρούμε, σύμφωνα με τα λεγόμενα του Steiner, την ιδιοσυχνότητα μας. Από την άλλη ο Rudhyar στο The Rebirth of Hindu Music του 1928, μιλά για το πλήρωμα ενός φθόγγου το οποίο έρχεται με τη διαρκή και προσεκτική ακρόαση ενός φθόγγου όταν κορέννυται το ηχητικό φάσμα. O Rudhyar εισάγει επίσης την έννοια του ζώντος φθόγγου, ο φθόγγος θεωρείται ως ζωντανό κύτταρο, συντίθεται από οργανική ύλη, είναι ένας μικρόκοσμος που αντανακλά πιστά τον μακρόκοσμο, τους νόμους του, τους κύκλους του, το κέντρο του … Ο πνευματικός φθογγικός κόσμος του Rudhyar επηρέασε βαθειά και την εξέλιξη της συνθέτιδος Ruth Crawford.

Μέχρι το 1948 ο Scelsi έχει πειραματιστεί με διάφορα συνθετικά στυλ, τον ιμπρεσιονισμό, τη μηχανιστική μουσική, το νεοκλασικισμό και την ελεύθερη ατονικότητα. Η κράση των διάφορων συνθετικών μεθόδων που δοκίμασε για τη δημιουργία μιας συνεπούς μουσικής γλώσσας στο Κουαρτέτο Εγχόρδων Νο.1 (1944) και στο La Nascita del Verbo (1948), του έδωσε αποτελέσματα που δεν τον ικανοποιούσαν. Για τέσσερα χρόνια, από το 1948 μέχρι το 1952, ο Scelsi περνά μια σοβαρή κρίση, νευρική και καλλιτεχνική συνάμα, η οποία τον οδηγεί σε μια συνθετική σιωπή. Εισάγεται σε μια ακριβή κλινική στην Ελβετία και όταν οι ιατρικές πρακτικές νοιώθει ότι δεν τον βοηθούν ακολουθεί μια αυτοσχέδια θεραπεία: παίζει συνεχόμενα μια νότα στο πιάνο και ακροάται προσεκτικά τον ήχο της. Ένας ιδιότυπος μουσικός διαλογισμός που τον οδηγεί σε μια μυστικιστική αποκάλυψη, στην αιφνίδια φώτιση, στο satori του Ζεν.

Σε μια συνέντευξη του στον Franck Mallet το 1987, ένα χρόνο πριν πεθάνει ο Scelsi περιγράφει ως εξής την ανακάλυψη που προέκυψε απ’ αυτήν την άσκηση:
Με την επανάληψη ενός φθόγγου για ώρα ο φθόγγος μεγαλώνει, μεγαλώνει τόσο ώστε να μπορείς να αντιληφθείς μια αρμονία να αναπτύσσεται μέσα απ’ αυτόν… Όταν μπαίνεις σ’ έναν ήχο, ο ήχος σε αγκαλιάζει, γίνεσαι μέρος αυτού του ήχου. Σιγά - σιγά σε απορροφά και δεν έχεις ανάγκη πλέον άλλου ήχου… Όλοι οι δυνατοί ήχοι εμπεριέχονται εντός του.

Βρίσκω πολύ ενδιαφέροντα και ανατρεπτικά συνάμα μιας ευρέως διαδομένης αντίληψης, αυτά που γράφει στο Son et musique:
Θα πω μόνον γενικά ότι η κλασσική δυτική μουσική εστίασε αποκλειστικά την προσοχή της στο πλαίσιο, στη μουσική φόρμα δηλαδή. Παραμέλησε τη σπουδή των νόμων της ηχητικής ενέργειας, το να σκεπτόμαστε τη μουσική με ενεργειακούς όρους, αυτό που είναι η ζωή δηλαδή. Παρήγαγε έτσι χιλιάδες θαυμαστά πλαίσια τα οποία τις περισσότερες φορές είναι μάλλον άδεια, αποτελέσματα μιας κατασκευαστικής φαντασίας, η οποία είναι πολύ διαφορετική από την δημιουργική [φαντασία]. Οι μελωδίες κινούνται από φθόγγο σε φθόγγο , αλλά τα διαστήματα είναι κενές άβυσσοι επειδή οι φθόγγοι στερούνται ηχητικής ενέργειας. Ο εσωτερικός χώρος είναι άδειος.

Ο Scelsi είχε γράψει μουσική πάνω σε ένα φθόγγο πριν το 1959, το Τρίο για Έγχορδα είναι ένα παράδειγμα, τα Quattro Pezzi είναι όμως ένα ορόσημο στην καλλιτεχνική του δημιουργία. Η σπουδαιότητα του έργου έγκειται στην εστίαση σε ένα φθόγγο, στην εφαρμογή τεχνικών για το ζωντάνεμα του και στην ηχοχρωματική του διαφοροποίηση. Οι φθόγγοι στους οποίους εστιάζει κάθε ένα από τα τέσσερα κομμάτια είναι: F, B, Ab και Α. Οι φθόγγοι F – B σχηματίζουν ένα τρίτονο, το Αb χωρίζει αυτό το τρίτονο σε δύο τρίτες μικρές, το Α του τέταρτου κομματιού σχηματίζει με το Αb του τρίτου, ημιτόνιο (2μ) και με το B του δεύτερου, τόνο (2Μ) [ερμηνεία Giulio Castagnoli].

Παραθέτω τώρα τις πρώτες σελίδες της παρτιτούρας των καθενός από τα Τέσσερα Κομμάτια:

No.1

No.2

No.3

No.4

Εδώ μια εκτέλεση των Quatro Pezzi από τον Johannes Kalitzke και την Wiener Rundfunkorchester. Μαζί τα αριστουργηματικά Uaxuctum και La Nascita del Verbo.

Ο Scelsi και ο Χρήστου ήταν φίλοι, μοιράζονταν κοινά μουσικά, φιλοσοφικά και μεταφυσικά ενδιαφέροντα. Είχε επισκεφθεί την Ελλάδα και μέσω του Χρήστου είχε έρθει σε επαφή με μουσικούς της εποχής (Αντωνίου, Σεμιτέκολο, Μαμαγκάκη κ.α). Η κυρία Ν. Σεμιτέκολο τον θυμάται σαν ένα μάλλον περίεργο αλλά ήσυχο άνθρωπο. Μετά τον τραγικό θάνατο του Χρήστου στις 8 Ιανουαρίου του 1970, ο Scelsi συνέθεσε το έργο Pranam I στη μνήμη του (PRANAM I "In memory of the tragic losses of Jani and Sia Christou", for soprano voice, 12 instruments & tape).

Ο Scelsi σοφά απέφευγε τις μάταιες και επώδυνες φωτογραφίες. Η μόνη γνωστή φωτογραφία του που κυκλοφορεί στο διαδίκτυο είναι αυτή που παραθέτω ανωτέρω. Συνήθιζε να υπογράφει με έναν κύκλο και ένα στέλεχος που τον ενώνει με μια ευθεία γραμμή:

---

Πηγές
• Gregory N. Reish, Roosevelt University, Una Nota Sola: Giacinto Scelsi and the Genesis of Music on a Single Note, Journal of Musicological Research, 25: 149–189, 2006
• Gregory N. Reish, The Tranformation of Giacinto Scelsi’s Musical Style and Aesthetic, 1929-1959, Athens, Georgia, 2001