Ludwig van... ή Τι είναι το Μεταμοντέρνο

Μου θέτουν και θέτω προβλήματα στους φίλους μου, αν και η τελευταία απάντηση που έδωσα σε ένα πραγματικά δύσκολο πρόβλημα όχι απλά ήταν λάθος αλλά και καταστροφική… Ο Μπερεκέτης όμως, ανάμεσα στο πρωινό και απογευματινό μπάνιο αναρωτιέται για το μεταμοντέρνο, προσπαθεί να το ορίσει, να δει αν είναι στυλ και όλα τα άλλα που κάνει ένας συνθέτης προσπαθώντας να ορίσει τις συντεταγμένες του στο χάρτη της εποχής του. Με αφορμή την καταχώρηση του ΓΛΩΣΣΑ ή ΕΠΙΤΕΥΓΜΑΤΑ; (εν συντομία) στα ΗΝΩΜΕΝΑ ΒΟΥΣΤΑΣΙΑ κάθισα και σκέφτηκα πάλι για το μεταμοντέρνο.

Τι είναι το μεταμοντέρνο; Αν ξεπεράσω με επιτυχία το 2012, θα μπορέσω να σας απαντήσω σε καμιά πενηνταριά χρόνια από τώρα, αφού βέβαια θα έχω συμβουλευτεί του ιστορικούς τέχνης και επιστήμης και τους μουσικολόγους της εποχής και θα έχω σχηματίσει μια κάποια άποψη, σαν κι αυτήν αν με ρωτούσατε για παράδειγμα τι είναι η Αναγέννηση… Ξαναδιάβασα μερικές σελίδες από την Μεταμοντέρνα Κατάσταση του Lyotard, αλλά πριν αποδομηθώ πλήρως το έκλεισα και έψαξα ένα άρθρο του Larry Solomon που είχα μεταφράσει πριν από χρόνια για ένα περιοδικό αλλά δεν εκδόθηκε ποτέ. Το άρθρο είναι απλό και κατανοητό και δίνει μια σχετικά ολοκληρωμένη εικόνα, όσο μπορεί να γίνει αυτό, της μεταμοντέρνας κατάστασης που ζούμε στην Τέχνη, στην Επιστήμη αλλά και στη ζωή μας. Απαντά καθαρά και στην ερώτηση του Μπερεκέτη για το Ludwig van του M. Kagel: «αυτό το έργο-εύρημα μπορεί να εξελιχθεί σε στυλ; »

*

ΤΙ ΕΙΝΑΙ ΤΟ ΜΕΤΑΜΟΝΤΕΡΝΟ;
Άρθρο του Larry Solomon

Το Μεταμοντέρνο είναι μια έννοια σε εξέλιξη. Κατά την διάρκεια των δεκαετιών, από το 1970 και μετά, που το κίνημα του μεταμοντέρνου βρίσκεται σε εξέλιξη η φύση του και η περιγραφή του αλλάζουν συνεχώς. Οι θεωρητικοί του μεταμοντέρνου γενικά δεν συμφωνούν σε ένα συγκεκριμένο ορισμό. Στην Θεωρία της Αποδόμησης (Derrida, Lacan), στην Πολιτική (Faucault), στην Κοινωνιολογία (Baurillard), στην Αρχιτεκτονική (Jencks), στην Λογοτεχνία (Barthes) στην Φιλοσοφία (Rorty) και σε άλλους τομείς τις σκέψης συναντάμε ποικίλες απόψεις επί του θέματος. Μερικές από αυτές τις θεωρήσεις είναι ευρωπαϊκές στην καταγωγή και αντανακλούν αυτό που είναι κατά βάση ένα αμερικανικό φαινόμενο όπου και η πρακτική επικεντρώνεται. Το αποτέλεσμα είναι ένα σύμφυρμα αποδομιστικής πολυλογίας, ελάχιστα κατανοητό, ακόμη και από τους θεωρητικούς του θέματος.

Δεν σκοπεύω να ασχοληθώ με μια κριτική της σχετικής φιλολογίας ούτε καν να την συνοψίσω, δεδομένου ότι ένα τέτοιο εγχείρημα περισσότερο θα συσκότιζε παρά θα αποσαφήνιζε το θέμα. Αντίθετα, ελπίζω να παραθέσω μια απλή και κατανοητή παρουσίαση των εννοιών που μας έκαναν να συνειδητοποιήσουμε ότι πλέον δεν ζούμε στην Μοντέρνα Εποχή με μια μοντερνιστική αισθητική. Ο Μοντερνισμός κατάντησε ένα ενθύμιο του παρελθόντος. Έτσι «ζούμε σε έναν νέο κόσμο, ο οποίος δεν μπορεί να ορίσει τον εαυτό του με βάση αυτό που είναι, αλλά μόνο με βάση αυτό που έπαψε να είναι». Κάτι καινούριο και διαφορετικό συμβαίνει και επειδή ακριβώς βρίσκεται σε εξέλιξη είναι δύσκολο να το ορίσει κανείς. Αυτή η αλλαγή των καθιερωμένων, είναι αυτό που καλείται μεταμοντέρνο.

Δύο δυναμικοί παράγοντες επέδρασαν στην μεταστροφή προς το μεταμοντέρνο:
1. Η απομυθοποίηση του δόγματος του Διαφωτισμού, και
2. Μια προϊούσα παγκόσμια κουλτούρα

Ο Διαφωτισμός, μια περιοχή πίστης στην αιτία και στην επιστήμη σαν πηγή της αλήθειας, άρχισε με την Αναγέννηση και διήλθε την τελευταία φάση του στην μοντερνιστική περίοδο των αρχών του 20ου αιώνα. Κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου η Εκκλησία έχασε την εξουσία που διέθετε μέχρι τότε και την κέρδισαν αριστοκράτες και μονάρχες, οι οποίοι από την μια έδρασαν σαν πατρόνες των Τεχνών, από την άλλη σαν άρχοντες και κατακτητές. Υποστήριξαν μια σειρά κοινωνικών και επιστημονικών θεωριών από τον Kant και τον Hegel, στον Schopenhauer και τον Nietzsche. Ο τελευταίος εξήγγειλε ότι ο Θεός ήταν νεκρός και ότι η ράτσα των υπεράνθρωπων ήταν γραφτό να κυβερνήσει τον κόσμο. Αυτές και άλλες ιδέες, όπως η Δαρβίνεια εξέλιξη των Ειδών, η «επικράτηση του ισχυρότερου» και ο ρατσισμός, εφαρμόστηκαν στην κοινωνιολογία και έθρεψαν την υπεροψία των αριστοκρατών οδηγώντας την Ευρώπη στον ιμπεριαλισμό, αποικιοκρατισμό και στους δύο Παγκόσμιους Πολέμους.

Η Μοντέρνα Εποχή των αρχών του 20ου αι. ήταν το τελευταίο στάδιο του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού. Αναπαριστούσε την κορύφωση αιώνων «προόδου», γνώσεως και πολιτισμού. Ο κόσμος του Διαφωτισμού ήταν ένας κόσμος που διοικούνταν από μονάρχες, το κοινωνικό σύστημα ήταν ταξικό και υπήρχε μία πίστη στην πρόοδο του πολιτισμού από τις «πρωτόγονες» αρχές του. Βασικά χαρακτηριστικά του η επαγωγική επιστήμη, οι εξερευνήσεις, οι πόλεμοι και η αποικιοκρατία. Ο πόλεμος δικαιολογήθηκε με βάση την φυσική αρχή «της επικράτησης του ισχυρότερου». Πίστευαν σε ένα Νευτώνειο κόσμο ο οποίος θα μπορούσε να κυριαρχηθεί πλήρως εάν εφαρμόζονταν πλήρως οι επαγωγικές και απαγωγικές δυνάμεις της επιστήμης κι αν ο άνθρωπος κατάφερνε να μείνει αντικειμενικός και αποστασιοποιημένος. Οι αφηρημένες θεωρίες εθεωρούντο ανώτερες των υποκειμενικών παρατηρήσεων. Κάθε αποτέλεσμα είχε μια αιτία και το κάθε τι μπορούσε, ή θα μπορούσε κάποια στιγμή να αιτιολογηθεί επιστημονικά. Το σύμπαν ήταν μια τεράστια ντετερμινιστική μηχανή δημιουργημένη από έναν και μόνο θεό, τον Χριστιανικό Θεό.

Θεωρούμε τον 20ο τον πιο «πολιτισμένο» αιώνα, στην πραγματικότητα ήταν όμως ο πιο σκληρός και αιματηρός αιώνας στην ανθρώπινη ιστορία. Πάνω από πενήντα εκατομμύρια ψυχές χάθηκαν μόνο κατά τη διάρκεια του Β΄ Παγκόσμιου Πόλεμου. Η ατομική βόμβα είναι ένα όπλο που δεν μπορεί καν να συγκριθεί με οποιοδήποτε προηγούμενο. Αυτή ήταν η κορύφωση του κόσμου του Διαφωτισμού. Και οι δύο παγκόσμιοι πόλεμοι προκλήθηκαν από υπερόπτες δικτάτορες και κατακτητές, που πίστεψαν ότι η «φυλή» τους ήταν ανώτερη των άλλων και ότι τους άξιζε ένα μεγαλύτερο μερίδιο του κόσμου ή ακόμη και ο κόσμος όλος.

Ο κόσμος που οδήγησε σε αυτές τις καταστροφές έφτασε στο τέλος του μετά από αυτούς τους δύο αιματηρότερους πολέμους στην ανθρώπινη ιστορία. Οι αυτοκρατορίες έπεσαν. Οι δικτάτορες και οι μονάρχες εκθρονίστηκαν. Η αποικιοκρατία τελείωσε. Η πίστη στην αυθεντία κλονίστηκε. Ακόμη και η επιστήμη άλλαξε. Αυτή ήταν πιθανόν η αρχή της μεγαλύτερης αλλαγής παραδείγματος στην ιστορία, η αρχή του μεταμοντέρνου κόσμου, η οποία εν μέρει οφείλεται στην αντίδραση στο προηγούμενο παράδειγμα αυτό του μοντερνισμού.

Στην μεταμοντέρνα επιστήμη ο ρόλος του ανθρώπινου παρατηρητή είναι ουσιαστικός. Η Επιστήμη τώρα θεωρείται ως μια άλλη έκφανση της ανθρώπινης νόησης, υποκειμενική παρά αντικειμενική, μια νοητική αφαίρεση της εξωτερικής πραγματικότητας. Μπορούμε να πούμε λοιπόν ότι είναι συμμετοχική και όχι αποστασιοποιημένη και αντικειμενική. Η Τέχνη επίσης κινήθηκε από την αφαίρεση στην αναπαράσταση, από τον έλεγχο στην απροσδιοριστία και το χάος, σε μια προτίμηση στην επικοινωνία και την συμμετοχικότητα. Η λογική δεν δεσπόζει πια στον μεταμοντέρνο κόσμο, αντίθετα μια νέα πνευματική διάσταση έκανε την εμφάνιση της π.χ. με το κίνημα της Νέας Εποχής (New Age), με την αναζωπύρωση του ενδιαφέροντος για την Αστρολογία, το ESP κλπ. Η μεταμοντέρνα τέχνη αποδέχεται το παρελθόν τόσο όσο και το παρόν μέσα από τη βασική της πίστη ότι δεν προχωρήσαμε σε έναν καλλίτερο κόσμο.
Δεν υπάρχει πίστη πλέον σε μια μοναδική και υπεράνω όλων μετα-αφηγηματική ή συνέπεια ύφους και ιδέας, αλλά μάλλον το μεταμοντέρνο εναγκαλίζεται με τον εκλεκτισμό. Υπάρχει μεγαλύτερη εμπιστοσύνη στο χιούμορ και την ειρωνεία παρά στην σοβαρή και αυστηρή θεωρητικοποίηση. Το μεταμοντέρνο αντανακλά την αναδυόμενη παγκόσμια προοπτική διαφορετικοί πολιτισμοί να ζουν μαζί πάνω στον ίδιο πλανήτη (πλουραλισμός, πολύ-πολιτισμός) και την αποδοχή αυτών των διαφορών. Το μεταμοντέρνο καταφάσκει στο μη σκόπιμο, στον πολυθεϊσμό και μεριμνά για το περιβάλλον και την οικολογία. Στρέφει το ενδιαφέρον του από το θεωρητικό στο πραγματικό, από την ομοιομορφία στην πολυμορφία και από το ελιτίστικο στο λαϊκό.

Πιθανώς για πρώτη φορά έγινε αντιληπτή αυτή η αλλαγή παραδείγματος στην αρχιτεκτονική διότι εκεί οι πολυσχιδείς εκφάνσεις του μεταμοντέρνου είναι περισσότερο ορατές και κατά συνέπεια πιο εύκολα περιγράψιμες. Στην αρχιτεκτονική, όπως και γενικότερα, το μεταμοντέρνο είναι μια συγκριτική έννοια και ως εκ τούτου αντιτίθεται στο μοντερνισμό. Αντιτίθεται μεν, αλλά δεν είναι αντίθετη έννοια του μοντερνισμού όπως συνήθως παρουσιάζεται. Είναι κάτι ευρύτερο, πιο περιεκτικό, συμπεριλαμβάνει τον μοντερνισμό εντός του. Ο Charles Jencks, πιθανώς αυτός που έχει μιλήσει περισσότερο για την μεταμοντέρνα αρχιτεκτονική, την περιγράφει ως «διπλό κώδικα», δηλαδή μοντέρνα αρχιτεκτονική μαζί με κάτι άλλο που παρατίθεται μαζί της. Αυτό το «κάτι άλλο» δεν είναι ένα αμάγαλμα, αλλά πρέπει να είναι αντιθετικό, εκλεκτικό. Μπορεί να είναι μια ιστορική παράθεση (κάτι από το παρελθόν), ή από έναν διαφορετικό πολιτισμό (Ευρωπαϊκό + Ιαπωνικό), ή μια διαφορετική αισθητική. Υπό αυτό το πρίσμα το μεταμοντέρνο φαίνεται να αναπαριστά μια μεταβατική περίοδο, μια περίοδο κατά την οποία μια ομοιόμορφη αισθητική δεν έχει ακόμη ωριμάσει.

Η χρονολόγηση μπορεί να είναι τεχνητή και να μην αναπαριστά πλήρως την πραγματικότητα μας βοηθά όμως στην χρονική τοποθέτηση γεγονότων και πραγμάτων. Η Μοντέρνα Μουσική γενικά θεωρείται μια μουσική περίοδος από το 1910 έως το 1960, η δεκαετία 60-70 θεωρείται μεταβατική περίοδος. Μοντέρνοι συνθέτες ήταν οι Schoenberg, Bartok, Varese, και Stravinsky. Μεταμοντέρνοι συνθέτες είναι οι John Zorn και Frank Zappa. Ο Charles Ives μπορεί να θεωρηθεί ως πρωτο-μεταμοντέρνος συνθέτης κάτι που δείχνει ότι η χρονολόγηση δεν τα καταφέρνει πάντα καλά. Από την άλλη ο μοντερνισμός επιζεί στις μέρες μας ως ύστερο-μοντερνισμός με συνθέτες όπως οι Pierre Boulez, Milton Babbitt και Karlheinz Stockhausen.

Μοντέρνοι ζωγράφοι ήταν οι Piet Mondrian, Paul Klee, Juan Miro, Pablo Picasso, William de Kooning και Mark Rothko. Στους μεταμοντέρνους περιλαμβάνονται οι Peter Blake, Ron Kitaj και Robert Longo. Μεταμοντέρνοι αρχιτέκτονες είναι οι Charles Moore (Piazza d'Italia), Michael Graves (Portland Public Service Building) και Yasufumi Kijima (Matsuo Shrine). Η μοντέρνα επιστήμη αντιπροσωπεύεται από τον Einstein με την Ειδική και Γενική Θεωρία της Σχετικότητας και με την Ενοποιημένη Θεωρία Πεδίων. Η μεταμοντέρνα επιστήμη ασχολείται με την Κβαντομηχανική, την Απροσδιοριστία, την Θεωρία του Χάους Και την Θεωρία των Πάντων.

Ο πίνακας που ακολουθεί αντιπαραβάλλει έννοιες του Μοντέρνου με τις αντίστοιχες του Μεταμοντέρνου. Μια τέτοια υπεραπλουστευμένη γενίκευση δεν παύει να είναι αναγκαία και χρήσιμη. Να έχετε κατά νου ότι το μεταμοντέρνο περικλείει το μοντέρνο εντός του.

Μοντέρνο * Μεταμοντέρνο
μονισμός * πλουραλισμός
μονοθεϊσμός, αθεϊσμός * πανθεϊσμός
απολυταρχικός * δημοκρατικός
ουτοπικός, ελιτιστικός * λαϊκός
πατριαρχικός * μη πατριαρχικός, φεμινιστικός
ιεραρχικός * αναρχικός
ολοκληρωτικός * αποσπασματικός
επικεντρωμένος * διασκορπισμένος
Ευρωπαϊκός, Δυτικός * παγκόσμιος, πολυπολιτιστικός
δεσπόζων κώδικας * ιδιόλεκτα
ομοιομορφία * ποικιλομορφία
ντετερμινιστικός * μη ντετερμινιστικός
αντικειμενικός * ανθρωπική αρχή
αντικειμενικές αξίες * φυσικές αξίες
αμερόληπτος * συμμετοχικός
διαχωρισμένος από τη Φύση * οικολογικός, εναρμονισμένος με τη Φύση
συντηρητικός, σοβαρός * φιλοπαίγμων, ειρωνικός
τυπικός * μη τυπικός
αποφασιστικός * φιλοπαίγμων
ενδελεχής, δημιουργικός * μη ενδελεχής, αποδομημένος
προοδευτικός * δυναμικός
θεωρητικός * πρακτικός, πραγματιστής
απαγωγικός, αναλυτικός * συνθετικός
απλός, κομψός, σπαρτιάτης * αναπτυσσόμενος
λογικός * πνευματικός
Νευτώνεια Μηχανική, Σχετικότητα * Κβαντομηχανική, Χάος
αιτία-αποτέλεσμα * συγχρονικότητα
έλεγχος-σχεδιασμός * τύχη
γραμμικός * πολυδιάστατος
αρμονικός, ολοκληρωμένος * εκλεκτικός, μη ολοκληρωμένος
μονιμότητα * μετάβαση
μη επικοινωνιακός * επικοινωνιακός
αφαιρετικός * αναπαραστατικός
υλιστής * σημειωτικός
αντι-συμβολικός * συμβολικός
αντι-μεταφορικός * προ-μεταφορικός
μη αφηγηματικός * αφηγηματικός
μη ιστορικός, δοξασία του «νέου» * ιστορικός
μηχανικός * αναλογικός
ηλεκτρονικός * ψηφιακός

_______________
* Δύο άρθρα της Wikipedia για το θέμα μας: Postmodernism και Postmodernity. Αν έχετε διάθεση να χάσετε μερικά μπάνια και ακολουθήσετε τα μονοπάτια των δεσμών που προτείνουν αυτά τα άρθρα θα γίνετε ένας συνειδητοποιημένος μεταμοντερνιστής:)
* Εδώ ένας άλλος πίνακας στην αγγλική που αντιπαραβάλλει έννοιες του μοντέρνου και μεταμοντέρνου.
* Το βιβλίο του Lyotard που αναφέρω στην αρχή του άρθρου μου: Lyotard Jean -François, Η Μεταμοντέρνα Κατάσταση, Γνώση 1993. Τα πέντε πρώτα κεφάλαια σε αγγλική μετάφραση εδώ.
* Αν αγοράζατε το Τέταρτο του Χατζηδάκι και δεν πετάτε τα παλιά περιοδικά σας, ρίχτε και μια ματιά εδώ: Ζερβός Γιώργος, Μοντερνισμός και Μεταμοντερνισμός, Τέταρτο, τευχ. 31, Αθήνα 1987, σελ. 41-45.