Ο Μουσικός Αρνητικός Χώρος (update 2)

Το γλυπτό του Henry Moore (και εδώ) Reclining Figure που εικονίζεται ανωτέρω “περιβάλλει” και “περιβάλλεται” από κενό χώρο τον οποίο και “ιδιοποιείται”. Ο κενός αυτός χώρος καθίσταται αναπόσπαστο μέρος του έργου. Άλλο παράδειγμα: ο περιβάλλων χώρος ενός Ναού αναδεικνύει το αρχιτεκτόνημα και τελικά κτίσμα και περιβάλλοντα χώρο τον αντιλαμβανόμεθα ως όλον.
Η σιωπή πριν από μια εκτέλεση και η σιωπή πριν το χειροκρότημα (που “οφείλει” να υπάρχει) είναι ο κενός χώρος που περιβάλλει μια μουσική σύνθεση, ένα είδος κορνίζας εντός της οποίας τοποθετείται το έργο.
Με την βοήθεια των ανωτέρω παραδειγμάτων οδηγούμαστε στον ορισμό:
Ο χώρος ο οποίος “περιβάλλει”, άλλως ο χώρος ο οποίος “δημιουργείται”, από ένα εικαστικό ή αρχιτεκτονικό έργο τέχνης, ονομάζεται αρνητικός χώρος (negative space). Ομοίως ένα μουσικό έργο μπορεί να “περιβληθεί” ή να “δημιουργήσει” ένα μουσικό αρνητικό χώρο.
Μια σύνθεση (ας περιοριστούμε για ευκολία σε συνθέσεις από το 1600-1900, εύκολα μπορούμε να γενικεύσουμε), δεν “περιέχει” πάντα θεματικό υλικό, το θεματικό υλικό “περιβάλλεται” η / και “υποστηρίζεται” από αθεματικούς / αρνητικούς μουσικούς χώρους.

Οι μουσικοί αρνητικοί χώροι εμπίπτουν στις κατωτέρω κατηγορίες:
• η ΕΙΣΑΓΩΓΗ – ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ (Introduction): δημιουργία μουσικής ατμόσφαιρας / κλίματος πριν την κύρια σύνθεση.
• οι ΔΙΑΣΥΝΔΕΣΕΙΣ (Connections): δημιουργία διασυνδετικών σχέσεων μεταξύ των μακροδομικών μονάδων ενός έργου.
• ο ΕΠΙΛΟΓΟΣ – ΚΑΤΑΛΗΞΗ – ΤΕΛΙΚΟ ΤΜΗΜΑ (Coda – Final Section)

Πιο αναλυτικά για κάθε κατηγορία:

I. Εισαγωγικά Τμήματα (Beginnings)
ΑΠΛΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ (Simple Introduction)
Μουσικό αθεματικό τμήμα το οποίο προηγείται του θεματικού υλικού. Συνήθως είναι το συνοδευτικό τμήμα της σύνθεσης (accompaniment) το οποίο ξεκινά “νωρίτερα” προετοιμάζοντας τον ακροατή για το tempo και την γενικότερη διάθεση που επιζητά να δημιουργήσει η σύνθεση.
Παραδείγματα
- Schumann, Helft mir, ihr Scchestern (δίμετρη απλή εισαγωγή)
- Mozart, Symphony No.40, I. Allegro molto (οι τρεις πρώτοι χρόνοι του τετραμερούς πρώτου μέτρου, Vlas, Vlcs και Cbs).

ΑΝΕΞΑΡΤΗΤΗ ΕΙΣΑΓΩΓΗ (Independent Introduction)
Μεγαλύτερης διάρκειας από την απλή εισαγωγή και αρμονικά περισσότερο επεξεργασμένη. Δεν αποκλείεται να περιέχει δικό της θεματικό υλικό. Συνήθως, αν μια ανεξάρτητη εισαγωγή προηγείται ενός έργου μεγάλης διάρκειας, γράφεται σε αργό tempo.
Παραδείγματα
- Mendelssohn, Songs Without Words, op.19.6, “Venetian Boat Song”
- Mozart, Symphony No.39, I. Adagio - Allegro
- Haydn, Symphony No.104, I. Adagio - Allegro
- Beethoven, Symphony No.1, I. Adagio molto - Allegro con brio
- Brahms, Symphony No.1, I. Un poco sostenuto - Allegro

ΕΙΣΑΓΩΓΙΚΟ ΤΜΗΜΑ (Introductory Section) [*]
Έργα μεγάλης κλίμακας και πολυτμηματικά έργα όπως οι καντάντες, τα ορατόρια, οι όπερες και μερικές σουίτες, ξεκινούν με πλήρη, ανεξάρτητα τμήματα με εισαγωγική λειτουργία. Τέτοια τμήματα συνήθως αναφέρονται ως: Sinfonias, Overtures, Entr’actes, Preludes κλπ.

II. ΔΙΑΣΥΝΔΕΣΕΙΣ (Connections)
Τα συνδετικά τμήματα διασυνδέουν δύο θεματικές ομάδες μιας σύνθεσης (την πρώτη με την δεύτερη θεματική ομάδα σε μια σονάτα για παράδειγμα), ή δύο τμήματα μιας τμηματικής σύνθεσης (το refrain με το couplet σε ένα rondo για παράδειγμα). Στην αγγλόφωνη βιβλιογραφία αναφέρονται συνήθως ως Περιοχές Μεταφοράς (Transition Regions). Οι Περιοχές Μεταφορές διακρίνονται συνήθως σε:
• μικρής διάρκειας
• μεγάλης διάρκειας
• μετατροπικές
• μη μετατροπικές.

Παράδειγμα
- Beethoven, Piano Sonata No.1 in f, op.2.1, I. Allegro
Μετατροπική Περιοχή Μεταφοράς (μμ. 9-19). Το τμήμα αυτό μετατρέπει από την I (φα) στην ΙΙΙ (Λαb) και συνδέει την πρώτη θεματική ομάδα της σονάτας [Θ.Ο.Ι] (έκθεση στην τονική) με την δεύτερη θεματική ομάδα [Θ.Ο.ΙΙ] (έκθεση στην σχετική). Κατασκευάζεται με μοτιβικό υλικό από την Θ.Ο.Ι και από μοτιβικό υλικό που θα χρησιμοποιηθεί στην Θ.Ο.ΙΙ, έτσι επιτυγχάνεται ή λογική και φυσική διασύνδεση των δύο θεματικών ομάδων. Παρατηρείστε ότι η Περιοχή Μεταφοράς εκκινεί από την ελάσσονα δεσπόζουσα (v), την στιγμή που η Θ.Ο.Ι είχε τελειώσει στην δεσπόζουσα (V). Ο Δάσκαλος τολμά και εκπλήσσει από τα μικράτα του (η σονάτα γράφτηκε το 1795)!
Εργασία:
1. Να εξάγετε τον αρμονικό σκελετό των μμ. 9-19.
2. Πως επιτυγχάνεται η “χαλαρή δομή” αυτού του τμήματος, δηλαδή πως δεν “επισκιάζει” το θεματικό υλικό των Θ.Ο.Ι και Θ.Ο.ΙΙ αυτό τμήμα; (αναζητήστε αλυσίδες, επαναλήψεις κλπ).

III. ΕΠΙΛΟΓΟΣ – ΚΑΤΑΛΗΞΗ – ΤΕΛΙΚΟ ΤΜΗΜΑ (Coda – Final Section)
Η Coda (“ουρά” στα ιταλικά) επικυρώνει και επαυξάνει το αίσθημα της κατάληξης ενός μουσικού έργου. Η πιο απλή μορφή Coda είναι η γνωστή μας από την αρμονία Πλάγια Πτώση (I – IV – I στην απλή της μορφή).
Πέρα από τη χρήση της Coda ως καταληκτικού μέρους μιας σύνθεσης, μπορεί να χρησιμοποιηθεί και ως καταληκτικό μέρος ενός εσωτερικού τμήματος ενός έργου.
Όταν η Coda είναι μικρής διάρκειας ονομάζεται Codetta, όταν είναι εκτενής ονομάζεται Τελικό Τμήμα (Final Section), για παράδειγμα από το μέτρο 552 μέχρι το τέλος του πρώτου μέρους της 3ης Συμφωνίας του Beethoven (σύνολο 140 μέτρα).

Παράδειγμα
- Beethoven, Piano Sonata No.1 in f, op.2.1, I. Allegro
Coda (μμ. 41-48). Πρόκειται για μια συρραφή από codettas που οδηγούν στο τέλος την Έκθεση της σονάτας (στην σχετική της τονικής, ΙΙΙ). Παρατηρείστε πως αριστοτεχνικά αυτή η Coda δημιουργεί στον ακροατή την ψυχολογική κατάσταση ότι κάτι βαίνει προς το τέλος του (εδώ η Έκθεση). Άλλο ένα εκπληκτικό παράδειγμα είναι το καταληκτικό μέρος του πρώτου μέρους του τρίτου κοντσέρτου για πιάνο μετά την cadenza. Εξετάστε την κατασκευή και λειτουργία της συγχορδίας του μ.47.
Εργασία:
Αναζητείστε και αναλύστε την Περιοχή Μεταφοράς και την Coda στην Επανέκθεση της ίδιας σονάτας. Τι αρμονικές και μοτιβικές αλλαγές γίνονται και τι λειτουργικό σκοπό εξυπηρετούν;

Ένα ανεξάρτητο καταληκτικό μέρος ονομάζεται συνήθως Postlude. Συνήθως συνθέσεις που τελειώνουν με ένα Postlude αρχίζουν με ένα ανεξάρτητο εισαγωγικό μέρος που ονομάζεται Prelude.
Παραδείγματα
- R. Strauss, Till Eulenspiegel
- Brahms, Intermezzo, op.76.7

[*] Σχόλιο από Γ. Μπερεκέτη περί Εισαγωγής
Σχετικά με την ΕΙΣΑΓΩΓΗ ενός μουσικού έργου θα είχα να πω ότι αν αντικαθιστούσαμε τη λέξη "εισαγωγή" με τη λέξη "είσοδος" θα βρισκόμασταν φάτσα-κάρτα με τις γενεσιουργές συνθήκες που επέβαλαν τις μουσικές εισαγωγές.
Οι συνήθειες των ακροατών στις παλιές εποχές, μέχρι και τις αρχές του ρομαντισμού, δεν έμοιαζαν με τις σημερινές συνήθειές μας, όπου με σεβασμό μπαίνουμε στην αίθουσα και περιμένουμε να βγούν οι μουσικοί, ο μαέστρος και τέλος πάντων όσο μπορούμε δημιουργούμε τις σωστές συνθήκες αναμονής για να ξεκινήσει η ερμηνεία ενός έργου.
Οι ακροατές στην εποχή της Αναγέννησης ή του Μπαρόκ, ακόμα και στην εποχή του Κλασσικισμού, "ευγενούς" καταγωγής, πρίγκηπες, κόμητες βαρόνοι κλπ, θέλανε οι άνθρωποι την άνεσή τους. Οι μουσικοί και ο μαέστρος τους περίμεναν και οι "ευγενείς" κάναν την εντυπωσιακή τους είσοδο ενώ το έργο είχε αρχίσει. Οι συνθέτες "εφηύραν" την εισαγωγή για να δημιουργήσουν ηχητικό χρονοχώρο μέχρι που το ακροατήριό τους να "παλουκωθεί" και ν' ακούσει. Η Εισαγωγή-Είσοδος με περιορισμένο το θεματικό υλικό "προστάτευε" αυτό που θα ακολουθούσε, το θεματικό, που ήταν το κυρίως έργο.Ήταν σαν καμπανάκι έναρξης.

Στις εποχές που ακολούθησαν, όπου το καμπανάκι έναρξης βρήκε επιτέλους τη θέση του, και το ακροατήριο (ίσο ταξικά με τους μουσικούς) έμαθε να τους περιμένει υπομονετικά-τιμητικά, τότε οι μουσικές εισαγωγές απέκτησαν άλλο χαρακτήρα. Έπαιζαν τον ρόλο ενός ομαλού ακροαματικού προσανατολισμού, αυτό που λέμε "να σε εισάγουν στο κλίμα" του έργου. (Ο αργοπορημένος ευγενής σε αυτές τις εποχές δεν είναι άλλος από το πνεύμα μας που τυρβάζει περί πολλά και χρειάζεται τον χρόνο μιας ήπιας εισαγωγής για να προσαρμοστεί και να συγκεντρωθεί).

Σημείωση
Το ανωτέρω άρθρο προέρχεται από επεξεργασία των σημειώσεών μου για το μάθημα της Μορφολογίας στο Δημοτικό Ωδείο Πετρούπολής, οι οποίες εν πολλοίς βασίζονται στο Musical Form and Analysis των Glenn Spring και Jere Hutcheson, McGraw-Hill, 1995.