Από μια ερώτηση του κ. Θόδωρου Αντωνίου για την μουσική κλίμακα του Πλίνιου, κατέληξα σε μια μικρή έρευνα για το θέμα.
Ιστορικά
Ο Γάιος Πλίνιος Σεκούνδος, γνωστότερος ως Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (υπάρχει και ο Πλίνιος ο Νεότερος, 63 – περ.113 μ.Χ., Ρωμαίος πολιτικός, ρήτορας και συγγραφέας, ανιψιός και υιοθετημένος γιος του Πλίνιου του Πρεσβύτερου), ήταν Ρωμαίος φυσικός φιλόσοφος και ιστοριογράφος, περίφημος κυρίως από το έργο του Naturalis Historia (Φυσική Ιστορία). Υπήρξε επίσης στρατιωτικός και ναυτικός διοικητής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Γεννήθηκε στο Κόμο το 23 μ.Χ. και πέθανε στις 24 Αυγούστου του 79 μ.Χ.
Πίστευε ότι "αληθινή δόξα είναι να κάνεις αυτό που αξίζει να γραφεί, και να γράφεις αυτό που αξίζει να διαβαστεί".
Naturalis Historia
[Ο παρών σύνδεσμος παραπέμπει στο πρωτότυπο λατινικό κείμενο της Φυσικής Ιστορίας]
Η Φυσική Ιστορία, είναι ένα πλήρες εγκυκλοπαιδικό σύγγραμμα φυσικής φιλοσοφίας το οποίο συνόψιζε όλη τη γνώση της εποχής του, ανθολογημένη από διάσπαρτα προγενέστερα ελληνικά και λατινικά συγγράμματα, στους τομείς της μεταφυσικής, της αστρονομίας, των μαθηματικών, της γεωγραφίας, της εθνογραφίας, της ανθρωπολογίας, της ζωολογίας, της βοτανολογίας, της φαρμακολογίας, της ηφαιστειολογίας, της ορυκτολογίας, αλλά και της τέχνης της γλυπτικής, της αρχιτεκτονικής και ορισμένων συναφών τεχνολογικών κλάδων όπως η εξόρυξη, η μεταλλουργία κλπ. Στην περιγραφή των φυτών, ο Πλίνιος μπόρεσε να συλλέξει αρκετές θεραπείες με βότανα.
Στο τέλος του έργου, ως ο μοναδικός Ρωμαίος πλην του Λουκρητίου που είχε ποτέ για θέμα του ολόκληρο το βασίλειο της Φύσεως, προσεύχεται για τις ευλογίες της παγκόσμιας μητέρας στο τελειωμένο έργο του. Κατά τους αιώνες που ακολούθησαν η Φυσική Ιστορία χρησιμοποιήθηκε ως έγκυρη πηγή από αναρίθμητους σοφούς, τόσο σε θέματα φυσικής φιλοσοφίας όσο και ιατρικής.
Ο Πλίνιος εμφανίζει μεγάλο ενδιαφέρον για τη φύση και τη μελετά με τρόπο καινοφανή ως τότε στη Ρώμη, ενώ η μικρή υπόληψη της οποίας έχαιραν μελέτες αυτού του είδους δεν τον αποθαρρύνει από την προσπάθειά του. Η Ιστορία του δεν υπολείπεται σε τίποτα από μία εγκυκλοπαίδεια για τη φύση, αλλά και την τέχνη, όταν η τελευταία συνδέεται με τη φύση ή εμπνέεται από αυτή. Μελέτησε τις αρχικές πηγές σε κάθε αντικείμενο: οι indices auctorum του είναι οι πηγές του από πρώτο ή δεύτερο χέρι. Η επιστημονική του περιέργεια εξάλλου οδήγησε μάλλον στον θάνατό του κατά την έκρηξη του Βεζούβιου.
Το ύφος του προδίδει την επίδραση του Σενέκα του Νεότερου. Στοχεύει λιγότερο στην καθαρότητα και στη ζωντάνια και περισσότερο στην επιγραμματική παράθεση. Αγαπά τα αντιθετικά σχήματα, όσο και τις ερωτήσεις ή τον θαυμασμό για κάτι. Η καλλιέπεια των προτάσεων θυσιάζεται στο πάθος για έμφαση, ενώ η δομή τους είναι χαλαρή.
Η Μουσική Κλίμακα του Πλίνιου
Στο Liber II, XX 84 της Φυσικής Ιστορίας, ο Πλίνιος αντιστοιχεί τις αποστάσεις των πλανητών του ηλιακού μας συστήματος σε μουσικά διαστήματα. Οι αποστάσεις μεταξύ του Ήλιου, των 5 τότε γνωστών πλανητών (Ερμής, Αφροδίτη, Άρης, Δίας, Κρόνος) της Σελήνης και του Ζωδιακού (των “άστρων”), ορίζουν μία μουσική κλίμακα. Ο Πλίνιος δεν “εφευρίσκει” αυτήν την κλίμακα, αλλά παραθέτει απόψεις του Πυθαγόρα, ή πιο σωστά των Πυθαγορείων.
Ακολουθεί το πρωτότυπο απόσπασμα:
“Sed Pythagoras interdum et musica ratione appellat quantum absit a terra luna, ab ea ad Mercurium dimidium spatii et ab eo ad Veneris, a quo ad solem sescuplum, a sole ad Martem tonum [id est quantum ad lunam a terra], ab eo ad Iovem dimidium et ab eo ad Saturni, et inde sescuplum ad signiferum; ita septem tonis effici quam διὰ πασων ἁρμονίαν hoc est universitatem concentus; in ea Saturnum Dorio moveri phthongo, Iovem Phrygio et in reliquis similia, iucunda magis quam necessaria subtilitate.”
Και μια μετάφρασή του:
“Ο Πυθαγόρας, κάνοντας χρήση όρων της μουσικής, μερικές φορές ονομάζει την απόσταση μεταξύ Γης και Σελήνης ένα τόνο, από την Σελήνη στον Ερμή υποθέτει ότι είναι ένα ημιτόνιο και περίπου η ίδια απόσταση χωρίζει τον Ερμή από την Αφροδίτη. Αφροδίτη και Ήλιο χωρίζει ενάμισης τόνος, το Ήλιο από τον Άρη ένας τόνος, όση δηλαδή είναι η απόσταση από τη Γη στη Σελήνη. Ο Άρης απέχει ένα ημιτόνιο από τον Δία και ή ίδια απόσταση χωρίζει τον Δία από τον Κρόνο, Τέλος ο Κρόνος απέχει ενάμιση τόνο από τον Ζωδιακό Κύκλο. Υπάρχουν λοιπόν επτά φθόγγοι, τους οποίους ο Πυθαγόρας ονομάζει διὰ πασῶν ἁρμονίαν, με την έννοια ότι καλύπτουν το σύνολο των φθόγγων. Σε αυτό, ο Κρόνος λέγεται ότι κινείται σε Δώριο χρόνο, ο Δίας σε Φρύγιο και ούτω καθεξής οι υπόλοιποι, μια μάλλον διασκεδαστική εκλέπτυνση παρά χρήσιμη.”
Προσοχή όμως, δεν θα πρέπει να δοθεί η εσφαλμένη εντύπωση από το ανωτέρω απόσπασμα ότι τα διαστήματα τόνου και ημιτονίου αναφέρονται σε αυτά του συγκερασμένου συστήματος! Δείτε τον Πίνακα 2 στην επόμενη ενότητα που κάνει χρήση των Πυθαγόρειων μουσικών διαστημάτων. Αν πάντως μπούμε στον πειρασμό να χρησιμοποιήσουμε συγκερασμένα διαστήματα παίρνουμε την κατωτέρω ενδιαφέρουσα κλίμακα:
Μουσικές Σχέσεις των Πλανητών κατά Πυθαγόρα
Από την εποχή του Πυθαγόρα μέχρι και τον Πτολεμαίο η Γη εκλαμβάνετο ως το κέντρο του σύμπαντος και ο Ήλιος ήταν απλά ένα από τα “άστρα”. Ήδη ο Φιλόλαος ο Κροτωνιάτης (500 π.Χ.), μαθητής του Πυθαγόρα, υποστήριξε ότι η Γη δεν βρίσκεται στο κέντρο του πυθαγόρειου σφαιρικού Κόσμου, αλλά το “Κεντρικό Πυρ” (ασαφές αν πρόκειται για τον Ήλιο ή για κάποια “μεταφυσική” οντότητα).
Γράφει ο Φιλόλαος:
“Τήν δέ Γῆν ὡς ἕν τῶν ἂστρων οὖσαν κινουμένην περί το μέσον κατά τήν πρός τόν ῞Ηλιον σχέσιν, νύκτα και ἡμέραν ποιεῖν.”
Ο Διογένης ο Λαέρτιος ((VII, 85) αναφέρει για τις θεωρίες του Φιλόλαου:
“Ο Φιλόλαος πρώτος υποστήριξε την κυκλική κίνηση της Γης, άλλοι λέγουν ότι προ αυτού υπήρξε ο Ικήτας ο Συρακούσιος”.
Την ακολουθία των ηλιοκεντρικών θεωριών κλείνει αυτή του σπουδαίου Αρίσταρχου του Σάμιου, μετά, θα πρέπει να περιμένουμε μέχρι τον Κοπέρνικο για την επαναφορά και καθιέρωση του ηλιοκεντρικού συστήματος.
Στο Περί Οὐρανοῦ σύγγραμμα του Αριστοτέλη βρίσκουμε ένα κοσμοείδωλο των Πυθαγορείων, στο οποίο το κέντρο κατέχεται όχι από τη Γη αλλά από το Πυρ (ίσως ο Ήλιος;). Οι αποστάσεις κάθε αστέρος σε σχέση με το κέντρο (Πυρ), το οποίο λαμβάνομε σαν κέντρο και σημείο εκκίνησης, μετρώνται με μία ακολουθία αριθμών, η οποία αποτελεί γεωμετρική πρόοδο με λόγο 3:
Πίνακας 1
* Η Αντίχθων είναι ένα υποθετικό σώμα του ηλιακού συστήματος με μάζα ίση με αυτή της Γης, την ύπαρξη του οποίου υπέθεσε ο Φιλόλαος στο μη γεωκεντρικό κοσμολογικό του μοντέλο.
Στον Πίνακα 2 που ακολουθεί συνοψίζεται η Πυθαγόρεια θεωρία συσχέτισης ουρανίων σωμάτων και μουσικής:
Πίνακας 2
Πηγές
• Pliny the Elder: the Natural History
• Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, (Βικιπαίδεια)
• Perseus Collection, Greek and Roman Materials
• Λύκουρας Γιώργος, Ο Φιλόλαος και η Διχοτόμηση του Τόνου, εκδ. Συρτός Γράβιγγερ Πέτρος,
• Ο Πυθαγόρας και η Μυστική Διδασκαλία του Πυθαγορισμού, Ιδεοθέατρον.
Ο Γάιος Πλίνιος Σεκούνδος, γνωστότερος ως Πλίνιος ο Πρεσβύτερος (υπάρχει και ο Πλίνιος ο Νεότερος, 63 – περ.113 μ.Χ., Ρωμαίος πολιτικός, ρήτορας και συγγραφέας, ανιψιός και υιοθετημένος γιος του Πλίνιου του Πρεσβύτερου), ήταν Ρωμαίος φυσικός φιλόσοφος και ιστοριογράφος, περίφημος κυρίως από το έργο του Naturalis Historia (Φυσική Ιστορία). Υπήρξε επίσης στρατιωτικός και ναυτικός διοικητής της Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Γεννήθηκε στο Κόμο το 23 μ.Χ. και πέθανε στις 24 Αυγούστου του 79 μ.Χ.
Πίστευε ότι "αληθινή δόξα είναι να κάνεις αυτό που αξίζει να γραφεί, και να γράφεις αυτό που αξίζει να διαβαστεί".
Naturalis Historia
[Ο παρών σύνδεσμος παραπέμπει στο πρωτότυπο λατινικό κείμενο της Φυσικής Ιστορίας]
Η Φυσική Ιστορία, είναι ένα πλήρες εγκυκλοπαιδικό σύγγραμμα φυσικής φιλοσοφίας το οποίο συνόψιζε όλη τη γνώση της εποχής του, ανθολογημένη από διάσπαρτα προγενέστερα ελληνικά και λατινικά συγγράμματα, στους τομείς της μεταφυσικής, της αστρονομίας, των μαθηματικών, της γεωγραφίας, της εθνογραφίας, της ανθρωπολογίας, της ζωολογίας, της βοτανολογίας, της φαρμακολογίας, της ηφαιστειολογίας, της ορυκτολογίας, αλλά και της τέχνης της γλυπτικής, της αρχιτεκτονικής και ορισμένων συναφών τεχνολογικών κλάδων όπως η εξόρυξη, η μεταλλουργία κλπ. Στην περιγραφή των φυτών, ο Πλίνιος μπόρεσε να συλλέξει αρκετές θεραπείες με βότανα.
Στο τέλος του έργου, ως ο μοναδικός Ρωμαίος πλην του Λουκρητίου που είχε ποτέ για θέμα του ολόκληρο το βασίλειο της Φύσεως, προσεύχεται για τις ευλογίες της παγκόσμιας μητέρας στο τελειωμένο έργο του. Κατά τους αιώνες που ακολούθησαν η Φυσική Ιστορία χρησιμοποιήθηκε ως έγκυρη πηγή από αναρίθμητους σοφούς, τόσο σε θέματα φυσικής φιλοσοφίας όσο και ιατρικής.
Ο Πλίνιος εμφανίζει μεγάλο ενδιαφέρον για τη φύση και τη μελετά με τρόπο καινοφανή ως τότε στη Ρώμη, ενώ η μικρή υπόληψη της οποίας έχαιραν μελέτες αυτού του είδους δεν τον αποθαρρύνει από την προσπάθειά του. Η Ιστορία του δεν υπολείπεται σε τίποτα από μία εγκυκλοπαίδεια για τη φύση, αλλά και την τέχνη, όταν η τελευταία συνδέεται με τη φύση ή εμπνέεται από αυτή. Μελέτησε τις αρχικές πηγές σε κάθε αντικείμενο: οι indices auctorum του είναι οι πηγές του από πρώτο ή δεύτερο χέρι. Η επιστημονική του περιέργεια εξάλλου οδήγησε μάλλον στον θάνατό του κατά την έκρηξη του Βεζούβιου.
Το ύφος του προδίδει την επίδραση του Σενέκα του Νεότερου. Στοχεύει λιγότερο στην καθαρότητα και στη ζωντάνια και περισσότερο στην επιγραμματική παράθεση. Αγαπά τα αντιθετικά σχήματα, όσο και τις ερωτήσεις ή τον θαυμασμό για κάτι. Η καλλιέπεια των προτάσεων θυσιάζεται στο πάθος για έμφαση, ενώ η δομή τους είναι χαλαρή.
Η Μουσική Κλίμακα του Πλίνιου
Στο Liber II, XX 84 της Φυσικής Ιστορίας, ο Πλίνιος αντιστοιχεί τις αποστάσεις των πλανητών του ηλιακού μας συστήματος σε μουσικά διαστήματα. Οι αποστάσεις μεταξύ του Ήλιου, των 5 τότε γνωστών πλανητών (Ερμής, Αφροδίτη, Άρης, Δίας, Κρόνος) της Σελήνης και του Ζωδιακού (των “άστρων”), ορίζουν μία μουσική κλίμακα. Ο Πλίνιος δεν “εφευρίσκει” αυτήν την κλίμακα, αλλά παραθέτει απόψεις του Πυθαγόρα, ή πιο σωστά των Πυθαγορείων.
Ακολουθεί το πρωτότυπο απόσπασμα:
“Sed Pythagoras interdum et musica ratione appellat quantum absit a terra luna, ab ea ad Mercurium dimidium spatii et ab eo ad Veneris, a quo ad solem sescuplum, a sole ad Martem tonum [id est quantum ad lunam a terra], ab eo ad Iovem dimidium et ab eo ad Saturni, et inde sescuplum ad signiferum; ita septem tonis effici quam διὰ πασων ἁρμονίαν hoc est universitatem concentus; in ea Saturnum Dorio moveri phthongo, Iovem Phrygio et in reliquis similia, iucunda magis quam necessaria subtilitate.”
Και μια μετάφρασή του:
“Ο Πυθαγόρας, κάνοντας χρήση όρων της μουσικής, μερικές φορές ονομάζει την απόσταση μεταξύ Γης και Σελήνης ένα τόνο, από την Σελήνη στον Ερμή υποθέτει ότι είναι ένα ημιτόνιο και περίπου η ίδια απόσταση χωρίζει τον Ερμή από την Αφροδίτη. Αφροδίτη και Ήλιο χωρίζει ενάμισης τόνος, το Ήλιο από τον Άρη ένας τόνος, όση δηλαδή είναι η απόσταση από τη Γη στη Σελήνη. Ο Άρης απέχει ένα ημιτόνιο από τον Δία και ή ίδια απόσταση χωρίζει τον Δία από τον Κρόνο, Τέλος ο Κρόνος απέχει ενάμιση τόνο από τον Ζωδιακό Κύκλο. Υπάρχουν λοιπόν επτά φθόγγοι, τους οποίους ο Πυθαγόρας ονομάζει διὰ πασῶν ἁρμονίαν, με την έννοια ότι καλύπτουν το σύνολο των φθόγγων. Σε αυτό, ο Κρόνος λέγεται ότι κινείται σε Δώριο χρόνο, ο Δίας σε Φρύγιο και ούτω καθεξής οι υπόλοιποι, μια μάλλον διασκεδαστική εκλέπτυνση παρά χρήσιμη.”
Προσοχή όμως, δεν θα πρέπει να δοθεί η εσφαλμένη εντύπωση από το ανωτέρω απόσπασμα ότι τα διαστήματα τόνου και ημιτονίου αναφέρονται σε αυτά του συγκερασμένου συστήματος! Δείτε τον Πίνακα 2 στην επόμενη ενότητα που κάνει χρήση των Πυθαγόρειων μουσικών διαστημάτων. Αν πάντως μπούμε στον πειρασμό να χρησιμοποιήσουμε συγκερασμένα διαστήματα παίρνουμε την κατωτέρω ενδιαφέρουσα κλίμακα:
Μουσικές Σχέσεις των Πλανητών κατά Πυθαγόρα
Από την εποχή του Πυθαγόρα μέχρι και τον Πτολεμαίο η Γη εκλαμβάνετο ως το κέντρο του σύμπαντος και ο Ήλιος ήταν απλά ένα από τα “άστρα”. Ήδη ο Φιλόλαος ο Κροτωνιάτης (500 π.Χ.), μαθητής του Πυθαγόρα, υποστήριξε ότι η Γη δεν βρίσκεται στο κέντρο του πυθαγόρειου σφαιρικού Κόσμου, αλλά το “Κεντρικό Πυρ” (ασαφές αν πρόκειται για τον Ήλιο ή για κάποια “μεταφυσική” οντότητα).
“Τήν δέ Γῆν ὡς ἕν τῶν ἂστρων οὖσαν κινουμένην περί το μέσον κατά τήν πρός τόν ῞Ηλιον σχέσιν, νύκτα και ἡμέραν ποιεῖν.”
Ο Διογένης ο Λαέρτιος ((VII, 85) αναφέρει για τις θεωρίες του Φιλόλαου:
“Ο Φιλόλαος πρώτος υποστήριξε την κυκλική κίνηση της Γης, άλλοι λέγουν ότι προ αυτού υπήρξε ο Ικήτας ο Συρακούσιος”.
Την ακολουθία των ηλιοκεντρικών θεωριών κλείνει αυτή του σπουδαίου Αρίσταρχου του Σάμιου, μετά, θα πρέπει να περιμένουμε μέχρι τον Κοπέρνικο για την επαναφορά και καθιέρωση του ηλιοκεντρικού συστήματος.
Στο Περί Οὐρανοῦ σύγγραμμα του Αριστοτέλη βρίσκουμε ένα κοσμοείδωλο των Πυθαγορείων, στο οποίο το κέντρο κατέχεται όχι από τη Γη αλλά από το Πυρ (ίσως ο Ήλιος;). Οι αποστάσεις κάθε αστέρος σε σχέση με το κέντρο (Πυρ), το οποίο λαμβάνομε σαν κέντρο και σημείο εκκίνησης, μετρώνται με μία ακολουθία αριθμών, η οποία αποτελεί γεωμετρική πρόοδο με λόγο 3:
Πίνακας 1
* Η Αντίχθων είναι ένα υποθετικό σώμα του ηλιακού συστήματος με μάζα ίση με αυτή της Γης, την ύπαρξη του οποίου υπέθεσε ο Φιλόλαος στο μη γεωκεντρικό κοσμολογικό του μοντέλο.
Στον Πίνακα 2 που ακολουθεί συνοψίζεται η Πυθαγόρεια θεωρία συσχέτισης ουρανίων σωμάτων και μουσικής:
Πίνακας 2
Πηγές
• Pliny the Elder: the Natural History
• Πλίνιος ο Πρεσβύτερος, (Βικιπαίδεια)
• Perseus Collection, Greek and Roman Materials
• Λύκουρας Γιώργος, Ο Φιλόλαος και η Διχοτόμηση του Τόνου, εκδ. Συρτός Γράβιγγερ Πέτρος,
• Ο Πυθαγόρας και η Μυστική Διδασκαλία του Πυθαγορισμού, Ιδεοθέατρον.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου