Μορφολογία / Ανάλυση 2: MOZART Piano Sonata K.545 / I. Allegro

ΤΩι ΜΠΕΡΕΚΕΤΗι
Η Σονάτα σε Ντο Κ.545 είναι η πύλη που εισάγει στο μαγευτικό κόσμο της σονάτας κάθε νεαρό πιανίστα, αλλά και ένα προσβάσιμο και συνάμα υπέροχο κομμάτι για τον ερασιτέχνη. Ο Mozart την εισήγαγε στον κατάλογο των έργων του στις 26 Ιουνίου του 1788, μαζί με την Συμφωνία Νο.39, ως “Eine kleine Klavier Sonate fur anfaenger” (Μια Μικρή Σονάτα για Πιάνο για τους Αρχάριους). Είναι επίσης γνωστή ως “for beginners”, “Sonata facile” και “Sonata semplice”. Είναι πιθανόν η σονάτα να γράφτηκε ως διδακτικό έργο για κάποιον μαθητή του. Στις 2 Αυγούστου του 1788, ο Mozart γράφει στην αδελφή του και πιθανώς αναφέρεται στην Κ.545: “Πραγματικά έχεις κάθε λόγο να είσαι θυμωμένη μαζί μου! Θα συνεχίσεις όμως να είσαι όταν θα λάβεις με το ταχυδρομείο την τελευταία σύνθεση για πιάνο; Σίγουρα όχι! Μ’ αυτό τον τρόπο ελπίζω να διορθώσω τα πράγματα”.

Το χειρόγραφο της σονάτας είναι χαμένο. Η σονάτα εκδόθηκε το Φεβρουάριο του 1805 (δεν εκδόθηκε ενόσω ζούσε ο Mozart) από το Bureau de arts et d’ Industrie στη Βιέννη με τον τίτλο “Sonate facile pour le pianoforte”. Ακολούθησαν σε σύντομο χρονικό διάστημα τρεις ακόμη εκδόσεις, το έργο όμως δεν συμπεριλήφθη στην έκδοση Oeuvres Complete του οίκου Breitkopf & Haertel.

Η σχετική τεχνική ευκολία της σονάτας – κανένα έργο του Mozart δεν είναι εύκολο – δεν σημαίνει και απλοϊκότητα, ή έστω απλότητα στην συνθετική τεχνική. Θα εξετάσουμε κατωτέρω μερικά σημεία της σονάτας που παρουσιάζουν ιδιαίτερο ενδιαφέρον.

Ας ξεκινήσουμε με μια ερμηνεία της Ingrid Haebler του πρώτου μέρους - από τις καλλίτερες, αν όχι η καλλίτερη ερμηνεία κατά τη γνώμη μου:

A. Τονικό Πλάνο
Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της σονάτας Κ.545 είναι ότι η Επανέκθεση της εισάγεται στην IV και όχι στην συνήθη I (false recapitulation / Gauldin). Με αυτόν τον τρόπο η διαδοχή I – V (Α΄ και Β΄θέμα) της Έκθεσης αντικατοπτρίζεται τρόπον τινά στην IV – I της Επανέκθεσης. Το τμήμα της Επεξεργασίας, εκκινώντας από την V, οδηγείται στην V/IV. Αυτή η κατασκευή δημιουργεί μια ωραία αίσθηση ισορροπίας: η Ι εξισορροπείται από μια ανιούσα 5^η, στο τέλος της Έκθεσης (V), και μια κατιούσα 5^η, στην αρχή της Επανέκθεσης (IV). Εκτός από την Κ.545, το ίδιο τονικό πλάνο συναντάμε στην Συμφωνία Νο.5, στην Σονάτα op.120 και στην Σονάτα op.164 του Schubert, καθώς και σε μερικές σονάτες του Clementi.

Υπό μορφή διαγράμματος το τονικό πλάνο του πρώτου μέρους της K.545 έχει ως εξής:

Με την ευκαιρία δύο ακόμη ενδιαφέροντα παραδείγματα διατάραξης του συνήθους τονικού πλάνου της φόρμας σονάτας:

Ο Schubert στην Συμφωνία Νο.9 σε Ντο, εισάγει το Α΄ θέμα στην Επανέκθεση στην bIII (Mιb). O Schubert ξεγελά τον ακροατή με 76 μέτρα ισοκράτη G (515-590), όλα δείχνουν ότι θα επακολουθήσει η λύση του G στο C (V – I), εντούτοις 8 μέτρα πριν την Επανέκθεση (591-598), εκλαμβάνει το G ως 3^η της Μιb και εισάγει το Α΄ θέμα στην Επανέκθεση στην bIII (mode mixture).

Στην Συμφωνία Νο.4 σε φα του Tchaikovsky, η Επανέκθεση εισάγεται στην ρε! Η επιλογή του δικαιολογείται από το γενικότερο τονικό του πλάνο: χωρίζει την οκτάβα F – F σε 4 ίσα μέρη με 3^ες μικρές, F – Ab – B – D – F. Η Επανέκθεση πέφτει πάνω στην ρε!

Β. Το Α΄Θέμα
Μια τετράμετρη φράση (μμ. 1-4) συνιστά το Α΄ Θέμα της Κ.545 (πρβ. με τα 35 μέτρα, τις τουλάχιστον 7 μελωδικές ιδέες και την πολύπλοκη κατασκευή της Συμφωνίας Νο.38 της Πράγας). Τα μμ. 5-12 συνιστούν την Περιοχή Μεταφοράς (Transition Region) που οδηγεί στην V όπου θα εισαχθεί το B΄ Θέμα.

Το τετράμετρο του Α΄ Θέματος είναι μια σύνθετη μελωδία (compound melody), στο πρώτο δίμετρο υπονοώντας 3 φωνές και στο δεύτερο δύο, όπως φαίνεται στην μουσικό παράδειγμα που ακολουθεί. Ο φθόγγος G₅ δεσπόζει στο μ.1, προσεγγίζεται με ανιόντα αρπισμό από το C₅, στο μ.2 επιστρέφουμε στον φθόγγο εκκίνησης του αρπισμού (C₄). Το G₅, σύμφωνο με το αρμονικό περιβάλλον, είναι ωσεί παρόν στο μ.2 (δηλώνεται με φθόγγο εντός παρενθέσεως). Στο μ.3 το Α₅ λειτουργεί ως ανιόν ποίκιλμα στο G₅. Ακολουθεί ρυθμική αναγωγή, μελωδική και αρμονική ανάλυση του τετράμετρου του Α΄Θέματος:

Γ. Διασύνδεση των Θεμάτων
Η κεφαλή του Β΄ Θέματος προέρχεται από σμίκρυνση και αντιστροφή της κεφαλής του Α΄ Θέματος. Το Καταληκτικό Θέμα – στο τέλος της Έκθεσης – προέρχεται από συνδυασμό διπλής σμίκρυνσης της κεφαλής του Α΄ Θέματος και της αντιστροφής του!

Δ. Επεξεργασία
Το μοτιβικό υλικό της αρχής της Επεξεργασίας προέρχεται από το Καταληκτικό Τμήμα της Έκθεσης, εντυπωσιακή είναι η αλλαγή του μείζονος σε ελάσσονα (V [Σολ] του τέλους της Έκθεσης – v [σολ] της αρχής της Επεξεργασίας). Το αρμονικό πλάνο της Επεξεργασίας σκιαγραφείται στην κατωτέρω ρυθμική αναγωγή:

Ε. Η Αλυσίδα των μμ. 18-21
Το επεισοδιακό τμήμα των μμ.18-21, που διασυνδέει το πρώτο μέρος (στην V) με το δεύτερο μέρος (στην vi) του Β΄ Θέματος, είναι μια αλυσίδα με κατιούσες 5^ες, όπου συγχορδίες 6^ης εναλλάσσονται με συγχορδίες σε ευθεία κατάσταση. Η λειτουργία της αλυσίδας είναι να επεκτείνει (chord expansion) τη συγχορδία της τονικής της Σολ με αλλαγή της κατάστασης της – από α΄ αναστροφή σε ευθεία κατάσταση:

Σημείωση: Οι αρμονικές αλυσίδες συχνά χαρακτηρίζονται από την επανάληψη ενός διαστηματικού προτύπου μεταξύ ενός ζεύγους φωνών, γνωστό ως linear intervallic pattern (γραμμικό διαστηματικό πρότυπο) στην αγγλική βιβλιογραφία. Στο ανωτέρω παράδειγμα το διαστηματικό πρότυπο είναι 10 – 10. Οι αρμονικές αλυσίδες με τα γραμμικά διαστηματικά πρότυπα τους συχνά συμμετέχουν σε αρμονικές προεκτάσεις (harmonic prolongations) και καθορίζουν ευρύτερες δομικές διασυνδέσεις. Τα γραμμικά διαστηματικά πρότυπα μπορούν είτε να επεκτείνουν μια συγχορδία (όπως στο παράδειγμα μας, I – I⁶), ή να κινηθούν από μια συγχορδία σε μια άλλη.

Υπόμνημα
A, B,C, … δηλώνουν φθόγγους
Ντο: Ντο μείζονα συγχορδία και Ντο μείζονα τονικότητα
ντο: ντο ελάσσονα συγχορδία και ντο ελάσσονα τονικότητα
C4: Το μεσαίο C του πιάνου
b: ύφεση

Βοηθήματα
GAULDIN R., Harmonic Practice in Tonal Music, W.W Norton, 1997
ALDWELL E. & SACHTER C., Harmony & Voice Leading, Schirmer, 2003
CADWALLADER A. & GAGNE D., Analysis of Tonal Music: A Schenkerian Approach
Oxford University Press, 1998
FORTE A. &GILBERT S.E., Introduction to Schenkerian Analysis, W.W Norton, 1982
GREEN D.M., Form in Tonal Music, Schirmer, 1979
PAJOT D., K545 "Sonate facile pour le pianoforte" in C
WIKIPEDIA, Wolfgang Amadeus Mozart
WIKIPEDIA, Piano Sonata No.16