Sum res cogitans, ή Υπάρχει Θεός … 2

Θυμάμαι ζωηρά την εντύπωση που μου έκανε η πρώτη μου επαφή με το ορθογώνιο σύστημα αξόνων, το γνωστό μας καρτεσιανό σύστημα συντεταγμένων στο γυμνάσιο. Ακολούθησε το θείον δώρον της Αναλυτικής Γεωμετρίας, αφήνεις στη μπάντα το διαβήτη και γράφεις το ονοματεπώνυμο ενός κύκλου. Συνήθιζα από τότε κάθε νέα ιδέα, από όποιο γνωστικό αντικείμενο και αν προερχόταν, να προσπαθώ να τη μεταφράσω σε μουσική, οπότε τι πιο απλό, έχουμε και λέμε: άξονας των x οι διάρκειες, άξονας των y τα τονικά ύψη, για να δούμε (όχι να ακούσουμε ακόμη) πως τραγουδά ένα σκαλινό τρίγωνο! Αργότερα με το ακριβοπληρωμένο Notator Logic στον Atari Falcon (που ποτέ δεν δούλεψε σωστά) και πολύ αργότερα με το Cubase στο PC (που ακόμη δεν δουλεύει σωστά), όλα τα σχήματα της περίφημης Γεωμετρίας του Κανέλλου πήραν μικρόφωνο και τραγούδησαν σε ένα ιδιότυπο Fame Story του μαυρόασπρου, ογκώδους (αν και μόνο 14΄) μόνιτορ. Η μονομελής επιτροπή ήταν αυστηρή και κανένας υποψήφιος δεν προκρίθηκε για τον επόμενο κύκλο…
Πέρα από αυτά τα μουσικομαθηματικά πειράματα - παιγνίδια και χάρη σε ένα πολύ αξιόλογο, ευρυμαθή και ανοιχτόμυαλο κατηχητή (ναι, υπάρχουν και τέτοιοι!) ήρθα σχετικά νωρίς σε επαφή πέρα από την επισήμως διδασκόμενη απλοποιημένη και τυποποιημένη δογματική της εκκλησίας μας σε μορφή ηθικών διδαγμάτων (δες καταχώρηση Μπερεκέτη ΚΑΤΗΧΗΤΙΚΟ, ή περί νοητού χρυσού και αποδράσεως από την απόκτησίν του) και με τις έννοιες και την προβληματική της Πρώτης Φιλοσοφίας [1] . Σε μια αρκετά ενημερωμένη βιβλιοθήκη ενός γείτονα, μετανάστη από την Ρωσία (ο πατέρας του, ο κ. Αριστείδης, είχε διατελέσει αξιωματικός του τελευταίου Τσάρου, τον είχα γνωρίσει, πέθανε αφού είχε συμπληρώσει έναν αιώνα ζωής, ο πρώτος νεκρός που είδα ζωντανά), βρήκα αρκετά σχετικά βιβλία, τα οποία και δανείστηκα για θερινή μελέτη (μέχρι σήμερα στο θέρος στριμώχνω τις όποιες ανησυχίες του χειμώνα). Ξεχώρισα το Λόγο Περί της Μεθόδου [2] , και λίγο τα περί αμφιβολίας και επανεξέτασης κάθε παραδεδομένης γνώσης, λίγο το αγέρωχο βλέμμα, το στητό κορμί και το περίεργο μουστακάκι στον πίνακα του Hals (όχι του Bourdin που τον δείχνει πιο γερασμένο και με λιγότερη αυτοπεποίθηση), ο Descartes έγινε ο εφηβικός μου ήρωας…

Ένας άνθρωπος με πολύ κοφτερό μυαλό, “σχολαστικά” μορφωμένος από τους Ιησουίτες στο Κολλέγιο Henry Le Grand στη La Flèche και αργότερα στη Νομική Σχολή του Poitiers, ένας Καθολικός που έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του σε προτεσταντική χώρα, ένας εισοδηματίας που δεν χρειάστηκε ποτέ να δουλέψει για να ζήσει, ένας χουζουρλής που στο χουζούρεμα του ταξίδευε στους εφτά ουρανούς της σκέψης της εποχής του και που όταν αναγκάστηκε να ξυπνά νωρίς το πρωί πέθανε, ο κύριος Cogito ergo sum, ο πατέρας της σύγχρονης φιλοσοφίας, αυτός ήταν συνοπτικά ο René Descartes, ο εκλατινισμένος Renatus Cartesius, ελληνιστί Καρτέσιος [31 Μαρτίου 1596, Γαλλία – 11 Φεβρουαρίου 1650, Σουηδία]. Θεμελιώδης η συμβολή του στα Μαθηματικά [3] , τη Φυσική και ιδιαίτερα στον τομέα της Οπτικής [4], σημαντική η συνεισφορά του στη Μετεωρολογία [5] και τη Φυσιολογία [6] , ακόμη και στη Mουσική [7] . Πίστευε, όπως και ο Γαλιλαίος, ότι ο Ήλιος και όχι η Γή είναι το κέντρο του σύμπαντος, έξυπνα φερόμενος όμως κράτησε αυτή την πίστη για τον εαυτό του.

Δύο είναι οι προτάσεις επί των οποίων θεμελιώνεται γενικά το φιλοσοφικό σύστημα του Καρτέσιου:
1. Ο άνθρωπος είναι ένα σκεπτόμενο πράγμα (res cogitans)
2. Η ύλη είναι έκταση εν κινήσει (extensio – motus)

Στο παρόν άρθρο, συνέχεια των άρθρων περί των επιχειρημάτων για την ύπαρξη του Θεού, θα παραθέσω τα δύο επιχειρήματα του Καρτέσιου από τον Τρίτο Στοχασμό του Meditationes de Prima Philosophia [8] , γνωστά και ως Ιδεολογικό και Κοσμολογικό επιχείρημα. Σκοπός μου είναι η απλή παράθεση των επιχειρημάτων , χωρίς καμία αναφορά στην ορθότητα ή μη των συλλογισμών αυτών (θα παραλείψω δηλαδή το φονικό κτύπημα του Kant στην Κριτική του Καθαρού Λόγου).

Ο Καρτέσιος ξεκινά με τον ορισμό του Θεού, πιστός σε μια βασική αρχή της σχολαστικής φιλοσοφίας σύμφωνα με την οποία πρώτα πρέπει να ρωτήσουμε τι είναι (quid est) ένα πράγμα και μετά αν είναι (an est). Ο ορισμός αυτός δεν λαμβάνει μέρος στο επιχείρημα (δες παρατήρηση 1). Ο καρτεσιανός ορισμός του Θεού είναι ο ακόλουθος:
[ΟΡΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΘΕΟΥ] “Με το όνομα Θεός εννοώ μια υπόσταση άπειρη, αιώνια, άτρεπτη, ανεξάρτητη, παντογνώστρια, παντοδύναμη, που δημιούργησε τόσο εμένα τον ίδιο όσο και οτιδήποτε άλλο υπάρχει, αν υπάρχει” (από την §45 των Στοχασμών).

Ακολουθούν σε συνοπτική μορφή τα δύο επιχειρήματα:

1^ο Επιχείρημα περί της ύπαρξης του Θεού [Ιδεολογικό]
1. Με σημείο εκκίνησης την αμφιβολία για όλα τα πράγματα στον Πρώτο στοχασμό, στο πέρας του Δεύτερου θεμελιώνεται η βεβαιότητα της ατομικής ύπαρξης, της ύπαρξης του σκεπτόμενου εγώ. Εγώ Υπάρχω.
2. Μπορούμε να σχηματίσουμε την ιδέα μιας ύψιστα τέλειας και άπειρης υπόστασης.
3. Η ιδέα αυτής της υπόστασης πρέπει να έχει ένα αίτιο.
4. Παρότι η ιδέα της υπόστασης είναι μέσα μας από το ίδιο το γεγονός ότι είμαστε υποστάσεις, δεν θα είχαμε εντούτοις την ιδέα μιας άπειρης υπόστασης, όντας πεπερασμένοι, παρά μόνον αν είχε τοποθετηθεί εντός μας από μια υπόσταση αληθινά άπειρη. Το αίτιο της ιδέας μιας ύψιστα τέλειας και άπειρης υπόστασης δεν μπορεί παρά να είναι ο ίδιος ο Θεός.
5. Από τις [1] έως [4] συνάγεται ότι ο Θεός υπάρχει.

Στην §52 των Στοχασμών ο Καρτέσιος συνοψίζει το επιχείρημά του ως εξής:
“Όλη η ισχύς του επιχειρήματος έγκειται στο γεγονός ότι αναγνωρίζω ότι δεν γίνεται να είναι η φύση μου τέτοια που είναι, δηλαδή να έχω μέσα μου την ιδέα του Θεού, παρά αν υπάρχει επίσης αληθινά ο Θεός˙ ο ίδιος εκείνος Θεός, λέγω, του οποίου η ιδέα είναι μέσα μου, τουτέστιν ο οποίος κατέχει όλες εκείνες τις τελειότητες που δεν τις καταλαβαίνω εγώ, αλλά μπορώ κατά κάποιον τρόπο να τις αγγίξω με τη σκέψη, και ο οποίος δεν υπόκειται σε κανένα απολύτως ελάττωμα”.

2^ο Επιχείρημα περί της ύπαρξης του Θεού [Κοσμολογικό]
1. Όμοιο με το [1] του 1ου επιχειρήματος. Κατάφαση της ύπαρξης του Εγώ.
2. Αναζήτηση του αιτίου της ύπαρξης του Εγώ. Εξετάζονται οι περιπτώσεις το Εγώ να κατάγεται από τον ίδιο τον εαυτό, τους γονείς, ή να έχει ως αίτιο κάτι λιγότερο τέλειο από τον Θεό, διότι τίποτε δεν μπορεί να νοηθεί ή να πλαστεί τελειότερο ή εξ ίσου τέλειο με αυτόν (προκύπτει από τον ορισμό του Θεού που δόθηκε ανωτέρω). Μετά από συστηματική εξέταση απορρίπτονται όλες οι ανωτέρω περιπτώσεις και απομένει ότι το αίτιο της ατομικής ύπαρξης δεν μπορεί να είναι άλλο από τον Θεό, άρα:
3. Ο Θεός υπάρχει.

Παρατηρήσεις
1. Το επιχείρημα του Καρτέσιου ομοιάζει αλλά και διαφέρει από αυτό του Άνσελμου. Ο Άνσελμος εκκινεί από τον ορισμό της έννοιας Θεός και εν συνεχεία αναπτύσσει το επιχείρημα του, ενώ ο Καρτέσιος από τη θεωρία του περί εμφύτων εννοιών (δες παρατήρηση 3) και τη βεβαιότητα περί της ατομικής ύπαρξης.
2. Το επιχείρημα δεν έχει τη μορφή μιας αυστηρής απόδειξης περί της υπάρξεως του Θεού (με την ευκλείδεια έννοια), ομοιάζει μάλλον με ένα αυταπόδεικτο αξίωμα, αυταπόδεικτο για κάθε νου ελεύθερο από φιλοσοφικές προκαταλήψεις (σύμφωνα με τον Καρτέσιο).
3. Ο Καρτέσιος χωρίζει τις ιδέες σε τρία είδη: τις επείσακτες, τις πεποιημένες και τις έμφυτες. Όπως φαίνεται από το 1ο επιχείρημα η ιδέα του Θεού ανήκει στο τρίτο είδος. (“καθώς μας εδημιούργησε ο Θεός μας ενέβαλε αυτή την ιδέα για να είναι κάτι σαν το σημάδι που αποτυπώνει ο τεχνίτης στο έργο του”, από την §51). Αντιπαραβάλλετε με τον Δαμασκηνό: “πάσι γαρ η γνώσις του είναι Θεόν υπ’ αυτού φυσικώς εγκατέσπαρται” [9] .

Σημειώσεις
[1] Πρώτη Φιλοσοφία, Μεταφυσική, ή Οντολογία είναι η μελέτη του βασικού προβλήματος της φιλοσοφίας, του προβλήματος του Είναι. Ο Αριστοτέλης στο έργο του Τα Μετά τα Φυσικά θεωρεί το ερώτημα περί του Είναι ως το ύψιστο και σπουδαιότερο. Ο όρος Μεταφυσική προέκυψε από την κατάταξη του έργου του Αριστοτέλη Πρώτη Φιλοσοφία μετά το έργο του Φυσικά από τον αριστοτελικό φιλόσοφο Ανδρόνικο τον Ρόδιο.
[2] Discours de la Méthode pour bien conduire sa raison, et chercher la vérité dans les sciences (Λόγος περί της Μεθόδου για την ορθή καθοδήγηση του νου και για την αναζήτηση της αλήθειας στις επιστήμες), 1637. Ένα από τα πιο διάσημα και πολυδιαβασμένα βιβλία φιλοσοφίας, διαβασμένο ακόμη και από μη ειδικούς (μέσα στις προθέσεις του Καρτέσιου, το έγραψε στη γαλλική και όχι στην “επίσημη” λατινική), που άσκησε και ασκεί τεράστια επιρροή και άλλαξε την πορεία του πνευματικού κόσμου. Ουσιαστικά πρόκειται για τον Πρόλογο των τριών δοκιμίων του (Διοπτρική, Μετέωρα και Γεωμετρία), έμελλε όμως να ανεξαρτητοποιηθεί από αυτά και να αποκτήσει δική του ζωή. Εδώ βρίσκει κανείς το περίφημο je pense, donc je juis (στο Μέρος IV του Λόγου, η πιο γνωστή λατινική εκδοχή του, cogito ergo sum, απαντάται στο Principia Philosophiae, 1644). Χωρίζεται σε έξι μέρη, καθένα από τα οποία πραγματεύεται ένα ειδικό θέμα.
[3] Το La Géométrie (1637) είναι η σημαντικότερη συμβολή του στα Μαθηματικά. Σ’ αυτό γίνονται τα πρώτα βήματα για μια θεωρία των αναλλοίωτων (invariants) και η Άλγεβρα εισάγεται στη Γεωμετρία. Αποτελεί Παράρτημα του Λόγου Περί της Μεθόδου με σκοπό να καταδείξει την αλήθεια και αποτελεσματικότητα της μεθοδολογικής προσέγγισης φιλοσοφικών και κοσμολογικών θεμάτων που πραγματεύεται εκεί (τα άλλα δύο μέρη του Παραρτήματος του Λόγου είναι η Διοπτρική και τα Μετέωρα). Εδώ εισάγεται για πρώτη φορά το Καρτεσιανό Σύστημα Συντεταγμένων. Ο Καρτέσιος πίστευε σε μια θεμελιώδη ενότητα της επιστήμης, ιδέα πολύ επίκαιρη και στις μέρες μας. Γράφει στο σημειωματάριό του: “Εάν μπορούσαμε να αντιληφθούμε τον τρόπο με τον οποίο οι επιστήμες συνδέονται μεταξύ τους, θα μας φαινόταν πιο δύσκολο να συγκρατήσουμε τους αριθμούς παρά ό,τι έχει σχέση μ’ αυτές”.
[4] La Dioptrique (1635). Θίγονται με αναλυτικό τρόπο θέματα που αφορούν στο φως, στην όραση και στα τεχνητά μέσα για την ενίσχυση – διόρθωση της ανθρώπινης όρασης (ασχολήθηκε θεωρητικά και πρακτικά με τους φακούς και την “ευεργετική” τέχνη της κατασκευής τηλεσκοπίων). Ονομάστηκε Διοπτρική γιατί είχε ως αντικείμενο το φαινόμενο της διάθλασης, το φαινόμενο της ανάκλασης μελετάται από την Κατοπτρική (δεν έγραψε τέτοιο έργο).
[5] Les Météores (1629). Η πρώτη προσπάθεια μελέτης των μετεωρολογικών φαινομένων με επιστημονικό τρόπο. Μεταξύ άλλων διερευνώνται τα αίτια του ανέμου και του κεραυνού, των χρωμάτων του ουρανίου τόξου, οι υδρατμοί και η εξάτμιση, το χιόνι, το χαλάζι κ.α. Η προσέγγιση του Καρτέσιου ήταν θεωρητική με αποτέλεσμα πολλά συμπεράσματά του να ήταν λανθασμένα όπως εύκολα μπορούσε να δείξει το πείραμα.
[6] La description du corps humain (1647). Ημιτελές. Αντιμετωπίζει το σώμα σαν μηχανή. Εξηγεί εν γένει τη κίνηση του σώματος από τη θερμότητα που προέρχεται από τη καρδιά, και την κυκλοφορία του αίματος. Μείγμα πρωτότυπης και πρωτοπόρας σκέψης ταυτόχρονα αθεμελίωτης και μη επιστημονικής με τα σημερινά δεδομένα. Το δεύτερο μέρος, Κεφ. XVIII του Le Monde (1630-33) επιγράφεται Περί Ανθρώπου. Ο άνθρωπος για τον Καρτέσιο είναι μια σύνθετη φύση: σώμα – εκτεταμένη ουσία και ψυχή – νοούσα ουσία. Η επαφή σώματος και ψυχής οφείλεται σε μιαν αδιάκοπη θαυματουργή παρέμβαση του Θεού. Τα ζώα είναι αυτόματα χωρίς ψυχή και χωρίς λογική.
[7] Compendium Musicae (1618). Το πρώτο σωζόμενο έργο του Καρτέσιου, εγχειρίδιο θεωρίας και αισθητικής της μουσικής, αφιερωμένο στον Isaac Beeckman.
[8] Meditationes de Prima Philosophia, in qua Dei existential et animae immortalitas demonstratur (Στοχασμοί Περί της Πρώτης Φιλοσοφίας, όπου αποδεικνύεται η ύπαρξη του Θεού και η αθανασία της ψυχής, Αύγουστος 1641, Παρίσι. Η πρώτη έκδοση της γαλλικής μετάφρασης, όχι από τον Καρτέσιο αλλά από τους Charles d’ Albert και Claude Clerselier έγινε στο Παρίσι το 1647 με τίτλο: Méditations Métaphysiques, touchant la première philosophie, dans lesquelles l’ existence de Dieu, et la distinction réelle entre l’ âme et le corps de l’ home, sont démontrées. Κατά τον Καρτέσιο το σύγγραμμα δεν πραγματεύεται μόνον τον Θεό και την ψυχή αλλά, εν γένει, όλα τα πρώτα πράγματα που μπορούμε να γνωρίσουμε φιλοσοφώντας με τάξη. Χωρίζεται σε έξι κεφάλαια και περιλαμβάνει τρεις αποδείξεις περί της ύπαρξης του Θεού, δύο στον Τρίτο Στοχασμό και μία στον Πέμπτο.
[9] ΔΑΜΑΣΚΗΝΟΣ Ιωάννης, Έκδοσις Ακριβής της Ορθοδόξου Πίστεως, Πουρνάρας 2004

Βιβλιογραφία
• DESCARTES René, Στοχασμοί Περί της Πρώτης Φιλοσοφίας, Εκκρεμές 2003
Τα μεταφρασμένα αποσπάσματα από τους Στοχασμούς προέρχονται από αυτήν την έκδοση (μετάφραση του Ευάγγελου Βανταράκη)
• DESCARTES René, Λόγος Περί της Μεθόδου, Εκδόσεις Παπαζήση 1976
• ΘΕΟΔΩΡΑΚΟΠΟΥΛΟΣ Ιωάννης Ν., Εισαγωγή στη Φιλοσοφία, Τόμος Δ΄, Αθήνα 1975
• SORELL Tom, Descartes, Ελληνικά Γράμματα 2006
• Stanford Encyclopedia of Philosophy, Descartes' Ontological Argument
• The MacTutor History of Mathematics archive, René Descartes
• Wikipedia, the free encyclopedia, René Descartes