Αύριο θα πεθάνω, σήμερα μαθαίνω ισπανικά.
Αγόρασα το “Η Ζωή σε Απόσταση” του Κωνσταντίνου Τσάτσου στις 17 Μαρτίου του 1986 από τον σταθμό ΗΛΠΑΠ της Ομόνοιας. Τόσα χρόνια και δεν ξέχασα τον πρώτο στοχασμό του έβδομου κεφαλαίου γι' αυτό ίσως και καθυστερώ να μάθω ισπανικά.Ο Τσάτσος δεν υπήρξε σπουδαίος διανοητής, το παραδέχεται κι ο ίδιος: όχι πως είμαι τίποτα σπουδαίος, αλλά είμαι ιδιότυπος. Και αυτό είναι ενδιαφέρον. Διετέλεσε Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας, 1975-1980, ο δεύτερος κατά σειρά, ίσως γι’ αυτό να τον θυμόμαστε περισσότερο, αν κι ίδιος διαφωνεί: χρειάστηκε να γίνω Πρόεδρος Δημοκρατίας για να ανακαλύψουν οι συμπατριώτες μου ότι ξέρω να γράφω - και περιορίζονται στα διαγγέλματά μου!
Γράφει τους στοχασμούς του 85 χρονών κι όλος ο έβδομος κύκλος στοχασμών είναι μια άσκηση θανάτου. Παραθέτω μερικούς που βρίσκω αξιόλογους:
20. Ο καλλιτέχνης ως το τέλος μπορεί να διορθώνει το έργο του, ακόμη μπορεί και να το καταστρέψει αν δεν το βρει καλό. Ο άνθρωπος τη ζωή που έζησε δεν μπορεί να τη διορθώσει. Είναι χαραγμένη ανέκκλητα.
Και όταν έχει όλη τη ζωή πίσω του και την κρίνει, είναι καταδικασμένος να τη δεχθεί όπως τη έζησε, με όλα τα λάθη της, όλες τις αστοχίες της.
Η μετάνοια ίσως να τακτοποιεί τη θέση του απέναντι του Θεού. Απέναντι των ανθρώπων είναι αυτός που υπήρξε, αναλλοίωτα, ασυγχώρητος.
34. Έπραξα πολλά, δεν έπραξα το Ένα.
38. Αν μπορούσαμε να παίρναμε πέρα από τον τάφο τη ματιά που αγαπήσαμε στη ζωή μας, τι γλυκός που θάτανε ο θάνατος!
Κωνσταντίνου Τσάτσου, Η Ζωή σε Απόσταση, Οι Εκδόσεις των Φίλων, Αθήνα 1986
5 σχόλια:
Κάθε κείμενο μπορεί να είναι μια γόνιμη αφορμή. Θα διολισθήσω και θα πω ότι οι προσωπικότητες (σχεδόν πάντα ελάσσονες) των γραμμάτων και των τεχνών με τον πολυπράγμονα βίο εκτός γραμμάτων και τεχνών, ιδιαίτερα κατά τας παλαιάς δεκαετίας προ του 1980, δεν έχουν και πολλά να μου πουν. Ή μάλλον αυτό που μου λένε – το εντοπίζεις κι εσύ κατά κάποιο πιο ευγενικό τρόπο – είναι ότι κατά βάση τους ενδιαφέρει η … «βάση τους», το κοινωνικό τους βάθρο. Δεν μπορούν όλοι να είναι Σεφέρης. Και σε ότι αφορά τα γνήσια σοφά λόγια, θα έλεγα ότι ευτυχώς στον καιρό μας, αν ψάξει κάποιος, μπορεί να τα βρει και στο μπλογκ ενός συνθέτη του περιθωρίου,όπως εμείς:
"Ζωή και θάνατος είναι έννοιες σχετικές και εξαρτώνται εν πολλοίς από τα συμφραζόμενα και από τις πολιτιστικές καταβολές του καθενός που σκέφτεται πάνω στο θέμα."
προσυπογράφω κε Χατζημιχελάκη, αλλά επιτρέψτε μου την προσθήκη.
_________________
Κάθε κείμενο μπορεί να είναι μια γόνιμη αφορμή. Θα διολισθήσω και θα πω ότι οι προσωπικότητες (σχεδόν πάντα ελάσσονες) των γραμμάτων και των τεχνών με τον πολυπράγμονα βίο εκτός γραμμάτων και τεχνών, ιδιαίτερα κατά τας παλαιάς δεκαετίας προ του 1980 [ΔΙΟΤΙ ΜΕΤΑ ΤΟ 1980 ΟΙ ΕΧΟΝΤΕΣ ΠΟΛΥΠΡΑΓΜΩΝΑ ΔΗΜΟΣΙΟ ΒΙΟ ΚΑΙ ΤΑΥΤΟΧΡΟΝΩΣ ΑΣΧΟΛΟΥΜΕΝΟΙ ΜΕ ΤΑ ΓΡΑΜΜΑΤΑ ΚΑΙ ΤΙΣ ΤΕΧΝΕΣ ΕΙΝΑΙ ΕΙΤΕ ΓΙΑ ΓΕΛΙΑ ΕΙΤΕ ΓΙΑ ΚΛΑΜΑΤΑ ΕΙΤΕ ΓΙΑ REALITY SHOW], δεν έχουν και πολλά να μου πουν. Ή μάλλον αυτό που μου λένε – το εντοπίζεις κι εσύ κατά κάποιο πιο ευγενικό τρόπο – είναι ότι κατά βάση τους ενδιαφέρει η … «βάση τους», το κοινωνικό τους βάθρο. Δεν μπορούν όλοι να είναι Σεφέρης. Και σε ότι αφορά τα γνήσια σοφά λόγια, θα έλεγα ότι ευτυχώς στον καιρό μας, αν ψάξει κάποιος, μπορεί να τα βρει και στο μπλογκ ενός συνθέτη του περιθωρίου, όπως εμείς:
"Ζωή και θάνατος είναι έννοιες σχετικές και εξαρτώνται εν πολλοίς από τα συμφραζόμενα και από τις πολιτιστικές καταβολές του καθενός που σκέφτεται πάνω στο θέμα."
Πάντως μέσα στο προφανές - όλοι το κάνουμε συνειδητά ή ασυνείδητα προσπαθώντας να εξορκίσουμε το επερχόμενο μέγιστο κακό αύριο θα πεθάνω, σήμερα μαθαίνω ισπανικά βρίσκω γενναιότητα και ειρωνεία, ιδίως όταν διατυπώνεται από έναν 85χρονο.
Ένα από τα προβλήματα - θέμα μεγάλης συζήτησης - πολιτικών, διανοητών και διανοουμένων της πριν το 80 εποχής είναι η έλλειψη μιας ουσιαστικής αυτοκριτικής. Διαβάζοντας του Στοχασμούς του Τσάσου αποκομίζει κανείς χοντρικά το εξής: όλα τα έκαμα σωστά, έσφαλα στα επουσιώδη, φταίνε όλοι οι άλλοι που δεν μπόρεσαν να με παρακολουθήσουν και να με ακολουθήσουν.
Νομίζω πως η κριτική στον βίο του Άλλου πρέπει να σημαδεύει μόνο την έπαρσή του.
Αυτού του είδους η κριτική (στην ξιπασιά αυτού που αισθάνεται ισχυρός) είναι κι ενός είδους πολιτικός αγώνας.
Όμως ειδικά τα "ισπανικά" και η σημείωση 20 είναι κριτική αυτεπίστροφη, άσκηση θάρρους μπροστά θάνατο, όπως το λέει ο dsyk.
Tην Δευτέρα που διάβασα το σημείωμα ταράχτηκα, ειδικά, επαναλαμβάνω, με το 20.
Φιλικά Β.Σ.
Tην καλησπέρα μου και τα συγχαρητήριά μου για το πολύ ενδιαφέρον ιστολόγιό σας.
Βρέθηκα "εδώ" με αφορμή σχετική αναζήτηση για τον Κ.Τσάτσο.
Το θέμα δεν είναι ακριβώς...πρόσφατο αλλά ας υπάρχει κατατεθειμένη στο σημείο αυτό και μια άποψη διαφορετική για τον Κ.Τσάτσο από αυτές που ήδη εκφράστηκαν.Θα διαφωνήσω απόλυτα με τον χαρακτηρισμό του Τσάτσου ως ελάσσονος διανοητή.Η πορεία του βίου του αλλά και η σκέψη του όπως έχει αποτυπωθεί στα πολυάριθμα έργα του (τα οποία και εκτείνονται απο το χώρο της νομικής και της θεωρίας του Δικαίου μέχρι την φιλολογική κριτική και απο την φιλοσοφία μέχρι την ποίηση) δεικνύει ένα πνεύμα βαθύ και οξυδερκές,σκέψη πολυεδρική και εποπτεία σπάνια επί των ανθρωπίνων.
Η "Ζωή σε Απόσταση" είναι ένα μικρό δείγμα της σκέψης του,όπως αποτυπώνεται στο λογοτεχνικό είδος (αυτό των αφορισμών και διαλογισμών) που καλλιέργησε εκτενώς στο πολυσέλιδο 4τομο "Αφορισμοί και διαλογισμοί".Σύντομες "εύστοχες" σκέψεις,όλοι λίγο,πολύ έχουμε...Οι αφορισμοί όμως του μεγάλου αυτού διανοητή ακολουθούν μια πολύ συγκεκριμένη βιοθεωρία,συγκροτημένη σε σύστημα (με την φιλοσοφική έννοια του όρου).Μια βιοθεωρία βαθιά επηρεασμένη από τον "θείο" Πλάτωνα αλλά και τον μεγάλο Γερμανό ιδεαλιστή Κάντ.Η φιλοσοφία εκείνη που αποτυπώνεται σε σπουδαία "συστηματικά" έργα του όπως "Πολιτική","Η κοινωνική φιλοσοφία των Αρχαίων Ελλήνων".Έργα αναφοράς ακόμα και σήμερα.
Σπουδαίοι και οι περίφημοι "Διάλογοι σε μοναστήρι" κατά το πρότυπο των πλατωνικών διαλόγων όπως και ο τόμος με τα ποιήματα του (που δείχνουν μια εξόχως λυρική διάθεση καλά κρυμμένη πίσω από την βαριά καντιανή αρματωσιά του φιλοσόφου)Το βιβλίο του για το έργο του Παλαμά με τον οποίο τον έδενε προσωπική φιλία διατηρεί την αξία του αμείωτη ως τα σήμερα.Ο Κ.Τσάτσος υπήρξε ακόμα η ψυχή του θρυλικού "αρχείου φιλοσοφίας και θεωρίας των επιστημών" το οποίο και εξέδιδε παρέα με τους δύο άλλους γίγαντες (και αδερφικούς του φίλους)της Χαϊδελβέργης,Π Καννελόπουλο και Ι.Θεοδωρακόπουλο.
Υπήρξε κορυφαίος παιδαγωγός και οι παραδόσεις φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο αποτελούσαν πνευματικό γεγονός,προσελκύοντας μαθητές και ακροατές πολύ πέραν του κλάδου του (νομική).Ο μαρξιστής Καστοριάδης αλλά και οι υπαρξιστές Σαραντάρης,Καπετανάκης αλλά και ο..Χόρν ήταν λίγοι μόνο από τους μετέπειτα σπουδαίους στα γράμματα και στις τέχνες που στάθηκαν αρκετά τυχεροί ώστε να παρακολουθήσουν αυτό τον μεγάλο στοχαστή δια ζώσης και να μυηθούν στον υψηλό φιλοσοφικό στοχασμό από εκείνον.
Ο Τσάτσος είχε το ελάττωμα να υποτιμά τα σπουδαία χαρίσματα με τα οποία τον δώρισε η φύση,όπως βέβαια και τα έργα του.Το ελάττωμα αυτό επισημαίνει και Σαράντος Καργάκος,διάχυτο στην δίτομη αυτοβιογραφία του πρώην προέδρου "Λογοδοσία μιας ζωής",στην σχετική κριτική του.
Ο Τσάτσος υπήρξε ένας από τους "νομοθέτες του σκέπτεσθαι" στην νεότερη Ελλάδα και μια από του πλέον σπουδαίες φυσιογνωμίες του νεοελληνικού βίου εν γένει.Την σπουδαιότητά του,όπως και άλλων μεγάλων του "τότε" την κατανοούμε πολύ καλύτερα στην σημερινή εποχή των "νάνων" (πνευματικά και ηθικά).
Για όποιον ενδιαφέρεται για την ζωή και το έργο του
http://www.biblionet.gr/main.asp?page=showbook&bookid=164443
http://www.biblionet.gr/main.asp?page=showauthor&personsid=23299
Επίσης:Τσιρόπουλος Κώστας Ε., "Τσάτσος Κωνσταντίνος", Παγκόσμιο Βιογραφικό Λεξικό 9β. Αθήνα, Εκδοτική Αθηνών, 1988, Μυλωνά Δέσποινα, "Χρονολόγιο Κωνσταντίνου Τσάτσου", Επτά Ημέρες Καθημερινής, 19/10/1997, σ.3-7 και Μυλωνά-Τσάτσου Δέσποινα, "Βιοχρονολόγιο Κωνσταντίνου Δημ. Τσάτσου", Νέα Εστία 142, Χριστούγεννα 1997, αρ.1690, σ.3-10
Στο scribd.com υπάρχει ψηφιοποιημένο το πολυσέλιδο αφιέρωμα της "καθημερινής" στην μνήμη του.
Ευχαριστώ για την φιλοξενία,καλή συνέχεια στο blog.
Δημοσίευση σχολίου