Dexter: Θέμα Τίτλων

•

Οι συγχορδίες του προτελευταίου μέτρου είναι οι καταληκτικές συγχορδίες του Nuages Gris του Liszt.

Σχεδιάγραμμα Μορφής Σονάτας

Με κλικ η εικόνα μεγεθύνεται.

Μπορείτε να κατεβάσετε το σχεδιάγραμμα σε μορφή PDF από εδώ.
Το άρθρο που ακολουθεί από εδώ.

---

Γενικά

• Ο όρος σονάτα προέρχεται από το το λατινικό ρήμα sonare / ηχείν και αρχικά σήμαινε ένα έργο που προοριζόταν να παιχθεί (να ηχήσει) από ένα όργανο ή ομάδα οργάνων, σε αντίθεση με ένα έργο που προοριζόταν να τραγουδηθεί (cantata από το ρήμα cantare / άδειν).

• Οι παρούσες σημειώσεις αναφέρονται στην κλασική σονάτα (1770-1827) και όχι σε προγενέστερες ή μεταγενέστερες μορφές αυτής.

• Πρέπει να γίνει σαφής διάκριση ανάμεσα στη μορφή σονάτας και στην σονάτα ως συνολικό, πολυμερές / multimovement έργο. Οι Haydn και Mozart καθιέρωσαν την μορφή που εξετάζουμε εδώ και συνοπτικά χαρακτηρίζεται από:

- δύο αντιτιθέμενες θεματικές ομάδες σε δύο διακριτές τονικές περιοχές

- επεξεργασία του υλικού των θεματικών ομάδων

- επαναφορά / “συμφιλίωση” των δύο θεματικών ομάδων στην I.

• Η μορφή σονάτας χρησιμοποιείται σε μέρη συμφωνιών, κουαρτέτων, κοντσέρτων, σονατών για σόλο όργανα κλπ. Έργα σε ένα μέρος όπως οι ουβερτούρες χρησιμοποιούν επίσης αυτή τη μορφή.

• Σε ένα πολυμερές έργο συνήθως το πρώτο μέρος είναι σε μορφή σονάτας.

• Οι μουσικολόγοι δεν συμφωνούν αν η μορφή σονάτας είναι διμερής ή τριμερής μορφή, το σίγουρο είναι πάντως ότι προέρχεται από την προκλασική διμερή μορφή.

• Μια μικρών διαστάσεων σονάτα ονομάζεται σονατίνα / sonatina.

• Η μορφή σονάτας στην αγγλοσαξονική βιβλιογραφία αναφέρεται ως: sonata form / sonata allegro form (αποπροσανατολιστικός όρος ως προς το tempo) / first movement form / single-movement sonata form.

(Ανεξάρτητη) Εισαγωγή

• Προαιρετική η χρήση της.

• Εισάγει τον ακροατή στο “πνεύμα”  της σύνθεσης.

• Συνήθως δεν έχει συγκεκριμένη φόρμα.

• Το μήκος, η κατασκευή και ο χαρακτήρας της ποικίλει.

• Μπορεί να σχετίζεται ή να μην σχετίζεται με την συνέχεια του έργου.

• Τμήματα της εισαγωγής ή/και επεξεργασία τους, μπορούν να χρησιμοποιηθούν εμβόλιμα στο κύριο μέρος της σονάτας (Beethoven, Piano Sonata op.13).

• Κατά την επανάληψη της Έκθεσης δεν επαναλαμβάνεται η Εισαγωγή.

Έκθεση / Exposition

Πρώτο Θέμα

• Στην βιβλιογραφία αναφέρεται ως: Κύριο Θέμα / Πρώτο Θέμα / Θεματική Ομάδα Ι (Θ.Ο Ι).

• Στην αγγλοσαξονική: Principal Theme, Subject, ή Complex / First Theme / Subject Group I.

• Τονικότητες: I / i.

• Η Θ.Ο Ι είναι επικού / αρσενικού χαρακτήρα.

• Πιθανή κατασκευή ως:

- Περίοδος

- Πρόταση

- Τριμερής μορφή

- Ομάδα διακριτών θεμάτων

Περιοχή Μεταφοράς

• Στην βιβλιογραφία αναφέρεται ως: Περιοχή Μεταφοράς (Π.Μ) / Γέφυρα.

• Στην αγγλοσαξονική: Transition Region / Bridge.

• Συνήθως μετατροπικό μέρος Θ.Ο -> Θ.Ο ΙΙ.

• Συχνή η χρήση αλυσίδων (ιδιαίτερα των μετατροπικών).

• Βασική λειτουργία της Π.Μ είναι η σταδιακή αλλαγή χαρακτήρα από την Θ.Ο Ι στην ΙΙ

αλλαγή υφής, ρυθμικής δραστηριότητας, ίσως και tempo.

• Κατασκευάζεται με: 

- χρήση στοιχείων της Θ.Ο Ι ή ακόμη και της Θ.Ο ΙΙ,

- με χρήση ανεξάρτητου θέματος,

- σε μεγάλης κλίμακας έργα με χρήση περισσότερων του ενός θεμάτων,

- ομάδα διακριτών θεμάτων.

Δεύτερο Θέμα

• Στην βιβλιογραφία αναφέρεται ως: Δευτερεύον Θέμα / Δεύτερο Θέμα / Θεματική Ομάδα ΙΙ (Θ.Ο ΙΙ).

• Στην αγγλοσαξονική: Subordinate Theme, ή Group / Subject Group II.

• Τονικότητες: V / III ή v (δεν αποκλείονται και άλλες τονικές περιοχές).

• Η Θ.Ο ΙΙ δημιουργεί αντίθεση με την Θ.Ο Ι.

• Λυρικού / θηλυκού χαρακτήρα.

• Αν πρόκειται για ομάδα θεμάτων διασυνδέονται χαλαρά.

Κατάληξη

• Στην βιβλιογραφία αναφέρεται ως: Καταληκτικό Μέρος / Θέμα Κλεισίματος / Ουρά.

• Στην αγγλοσαξονική: Closing Section / Closing Theme / Coda / Cedetta.

• Προαιρετική η χρήση αυτού του μέρους.

• Η Coda σχηματίζεται με “εκκαθάριση” προηγούμενων μοτιβικών στοιχείων συνεχείς πτώσεις V-I, παύσεις κλπ.

• Αν εισαχθεί νέο υλικό ή ριζικά τροποποιηθεί ήδη υπάρχον τότε έχουμε Closing Subject / Θέμα Κλεισίματος.

• Kατάληξη σε V / III ή v.

Μεσαίο Μέρος

• Στην βιβλιογραφία αναφέρεται ως: Μεσαίο Μέρος / Επεξεργασία.

• Στην αγγλοσαξονική: Elaboration / Development / Free Fantasia.

- O Schoenberg προτείνει ως ιδανικό τον γερμανικό όρο: Durchführung (οδηγώ διά μέσω).

• Πρόκειται για ένα “αντιθετικό μεσαίο μέρος” (ως προς την Έκθεση και Επανέκθεση).

• Η φαντασία του συνθέτη δεσπόζει, δεν υπάρχει συγκεκριμένο πλάνο.

• Η Έκθεση είναι τονικά ευσταθής, η Επεξεργασία μετατροπική.

• Το μήκος της ποικίλλει.

• Συνήθως εκκινεί στην τονική περιοχή που τελείωσε η Έκθεση ή αντιπαραθέτει άλλη τονική περιοχή χωρίς μετατροπία. Δεν αποκλείεται και ένα εισαγωγικό τμήμα με στοιχεία από τις Θ.Ο Ι & ΙΙ, ιδιαίτερα όταν ο συνθέτης παραλείπει την επανάληψη της Έκθεσης.

• Επεξεργάζονται στοιχεία της Έκθεσης, όχι συνήθως με τη σειρά που εμφανίστηκαν την Έκθεση, σε παράθεση ή αντιστικτική επεξεργασία (συχνά και fugati) και σε διάφορες τονικές περιοχές.

• Ευνοούνται οι V έναντι των I (τονική αστάθεια).

• Συνήθως ευνοούνται τονικότητες με περισσότερες υφέσεις, ή λιγότερες διέσεις.

• Χρησιμοποιούνται αλυσίδες.

• Σπάνια εισάγεται νέο θεματικό υλικό.

• Μπορεί να εισαχθεί εμβόλιμα αυτούσιο τμήμα της Θ.Ο Ι ή ΙΙ (“false reprise”, Haydn). Μετά συνεχίζεται η επεξεργασία.

• Το τέλος της Επεξεργασίας επιστρέφει στην τονική σταθερότητα (απουσία μετατροπιών) και προετοιμάζει τον ακροατή για την Επανέκθεση. Αυτό το τμήμα καλείται: Επαναφορά / Retransition.

• Η Επαναφορά συνήθως δομείται, όλη ή τμήμα της, πάνω σε Ισοκράτη της V που αυξάνει την ένταση και κάνει επιτακτική την επανεμφάνιση της Ι.

Επανέκθεση

• Στην βιβλιογραφία αναφέρεται ως: Επανέκθεση / Ανακεφαλαίωση.

• Στην αγγλοσαξονική: Re-Exposition / Recapitulation.

• Η Επανέκθεση δημιουργεί την αίσθηση της επιστροφής, ενοποιεί και “στρογγυλοποιεί” την δομή.

• Συμπληρώνεται η τριμερής κατασκευή.

• Τα θέματα μπορεί να συμπυκνωθούν, στοιχεία να παραληφθούν ή να προστεθούν καινούρια.

• Στην Επανέκθεση γενικά χρησιμοποιούνται: παραλλαγές, σμικρύνσεις, μεγεθύνσεις, αναγωγές, επεκτάσεις, αρμονικές αλλαγές, αλλαγές ρεζίστρου, αντιστικτικές επεξεργασίες

• Το τονικό πλάνο των Θ.Ο Ι & ΙΙ μπορεί να παραλλαχθεί κυρίως στον Beethoven και τους ρομαντικούς.

Πρώτο Θέμα

• Τονικότητες: I , IV / i, v.

- στην πλειοψηφία των έργων η Θ.Ο Ι εκτίθεται στην I / i.

Περιοχή Μεταφοράς

• Ενώ δεν χρειάζεται μετατροπία από την Θ.Ο Ι στην ΙΙ η Περιοχή μεταφοράς δεν εγκαταλείπεται και μάλιστα μερικές φορές επιμηκύνεται διότι τώρα μόνον αυτή παρέχει στοιχεία τονικής αντίθεσης ανάμεσα στις δύο Θ.Ο.

Δεύτερο Θέμα

• Χρησιμοποιείται το Θέμα Κλεισίματος της Έκθεσης, αν υπάρχει, μεταφερμένο στη Ι.

• Σε μικρής κλίμακας έργα η Coda αποτελείται συνήθως από επαναλαμβανόμενα πτωτικά σχήματα

• Από τον Beethoven και μετά η Coda λαμβάνει μεγάλες διαστάσεις, σ’ αυτήν την περίπτωση το μέρος ονομάζεται  Τελική Επεξεργασία  / Final Elaboration ή Developmental Coda.

W. BLAKE: The Lamb

Little Lamb who made thee 

Dost thou know who made thee 

Gave thee life & bid thee feed. 

By the stream & o'er the mead;

Gave thee clothing of delight,

Softest clothing wooly bright;

Gave thee such a tender voice,

Making all the vales rejoice! 

Little Lamb who made thee 

Dost thou know who made thee 

Little Lamb I'll tell thee,

Little Lamb I'll tell thee!

He is called by thy name,

For he calls himself a Lamb: 

He is meek & he is mild, 

He became a little child: 

I a child & thou a lamb, 

We are called by his name.

Little Lamb God bless thee. 

Little Lamb God bless thee.